وضعيت ژئوپولتيک جدید جنوب قفقاز

مانند هميشه جنوب قفقاز نقطه اشتراک منافع حياتى ژئوپولتیک و اقتصادى ميان روسيه و ايران و تركيه مى باشد و شكاف هاى ناشى از درگيرى هاى نظامى ميان ارمنستان و جمهورى آذربايجان در سال هاى اخير و مهم تر از آن تأثير جنگ ميان روسيه و اكراين تنها تغييرات اصلى و پيچيده اى نيستند كه در اين منطقه خود را نشان داده اند. از سويى ديگر روندهاى متعددى در نظام بين المللى وجود دارند كه به طور واضح مرتبط با جغرافياى سياسى جنوب قفقاز مى باشند اما روندهاى متعدد ديگرى هم در اين منطقه هستند كه داراى جنبه منطقه اى مى باشند.

آيا روسيه جنوب قفقاز را ترک خواهد كرد؟

پس از اين كه جمهورى آذربايجان دوباره كنترل منطقه قره باغ را به طور كامل در دست گرفت و ساكنان محلى ارمنى تبار از آن جا رفتند، به نظر مى رسد نفوذ منطقه اى روسيه بر جمهورى آذربايجان و ارمنستان ديگر مانند گذشته نيست و كاهش يافته است؛ البته بايد خاطر نشان كرد نفوذ موسكو از زمان فروپاشى اتحاد جماهير شوروى در حال كاهش بوده است. با اين حال روسيه همچنان در منطقه حضور دارد و به نظر مى رسد در كوتاه مدت از اين حضور دست نخواهد كشيد.

ميزان مبادلات تجارى ميان ارمنستان و روسيه در سال 2023 به 7 ميليارد و 306 ميليون دلار رسيد و اين حاكى از افزايش 43‎%‎ اين ميزان در مقايسه با سال 2022 مى باشد كه در آن زمان حجم مبادلات تجارى ميان دو طرف 5 ميليارد دلار بود. ميزان مبادلات تجارى ميان ارمنستان و ديگر كشورهاى اتحاديه اقتصادى اوراسيا در سال 2023 به ميزان 39‎%‎ افزايش يافته و به ارزش 7.8 ميليارد دلار رسيده بود.

از سويى ديگر ميزان مبادلات تجارى ميان روسيه و آذربايجان در سال 2023 به 4 ميليارد و 358 ميليون دلار مى رسد و اين ميزان شاهد افزايش 17.5‎%‎ در مقايسه با سال 2022 مى باشد. در زمان فعلى هم موسكو و باكو گفتگوهايى با يكديگر درخصوص انتقال نفت روسيه از طريق آذربايجان دارند.

همچنين ميزان مبادلات تجارى ميان گرجستان و روسيه در سال 2022 شاهد افزايش بوده است. بر اساس اعلام اتاق بازرگانى و صنايع روسيه حجم مبادلات تجارى ميان روسيه و گرجستان در سال 2022 به ميزان 50‎%‎ افزايش داشته است و پس از تركيه با ميزان 2.8 ميليارد دلار روسيه دومين شريک تجارى گرجستان در سال 2022 با ميزان 2.5 ميليارد دلار بوده است؛ با اين حال حجم مبادلات تجارى در سال 2023 ميان موسكو و تفليس 3‎%‎ كاهش داشته است و اندكى كمتر از 2.5 ميليارد دلار رسيده است.

اين داده ها نشان دهنده سطح وابستگى اقتصادهاى اين منطقه به روابط با روسيه مى باشد. از سويى ديگر تحريم هاى اعمال شده عليه روسيه به دليل جنگ با اكراين منجر به تقويت روابط ميان جمهورى هاى جنوب قفقاز با روسيه شد. پس از شروع جنگ و در نتيجه تحريم هاى غربى ارزش روابط اقتصادى با جنوب قفقاز و آسياى مركزى براى روسيه افزايش يافت.

برخى از اقدامات سياسى اخير كه ايروان دست به آن ها زد باعث افزايش خشم موسكو از آن شده است و در اين جا مى توان به پيوستن ارمنستان به ديوان كيفرى بين المللى بر مبناى اساسنامه رم و تمرين هاى نظامى مشترک با آمریکا به عنوان نمونه اشاره كرد. ارمنستان رزمايش مشتركى را با ارتش آمريكا در سپتامبر سال 2023 برگزار كرد و اخيرا خريدهاى نظامى خود از هند و فرانسه را افزايش داده است و قصد دارد روابط امنيتى خود با غرب را گسترش دهد. با اين حال ارمنستان همچنان عضو سازمان پيمان امنيت جمعى است و همچنان پايگاه هاى نظامى روسيه در خاک ارمنستان حضور دارند.

به رغم قصد باكو براى پايان دادن به حضور نيروهاى حافظ صلح روسيه در قره باغ و با توجه به انتقال بيشتر ساكنان بومى ارمنى از اين منطقه، اميد آذربايجانى ها درخصوص الزام به خروج اين نيروها محقق نشده است زيرا وزارت خارجه روسيه اعلام كرد "حضور نيروهاى حافظ صلح روسيه در قره باغ مورد نياز است و در آينده هم ضرورى خواهد بود". طبق وزارت دفاع روسيه همچنان نيروهاى حافظ صلح روسيه به مأموريت خود در خاک قره باغ ادامه مى دهند و 18 پايگاه نظامى روسيه در آن جا وجود دارند. به علاوه آن پس از كنترل راهبردى روسيه بر درياى خزر در سال 2018 موسكو مى تواند از ناوگان دريايى در درياى خزر در صورت نياز براى فشار بر باكو استفاده كند و با توجه به چگونگى استقرار ساكنان در آذربايجان و چگونگى زندگى اقتصادى و سياسى آنان در باكو احتمال رخ دادن اين سناريو با افزايش رو به روست و به رغم كاهش خريدهاى نظامى آذربايجان از روسيه در سال هاى اخير اما تجهيزات نظامى روسيه همچنان ركن اصلى توانايى هاى نظامى جمهورى آذربايجان مى باشند. با اين حال سهم روسيه در تجهيزات نظامى ارمنستان بيشتر از سهم آن در تجهيزات نظامى جمهورى آذربايجان است.

اما درخصوص گرجستان احتمال عضويت آن در ناتو مشخص نيست و حضور نيروهاى روسيه در آبخازيا و اوستياى جنوبى و گزارش ها مبنى بر تصميم روسيه براى تأسيس پايگاه دريايى دائمى در آبخازيا و به طور مشخص بندر اوچامچيرا همگى اشاره دارند پايان حضور نظامى روسيه در كوتاه مدت در اين كشور محتمل نيست. اين در حالى است كه بندر پيشنهادى در گرجستان در مقايسه با خليج سواستوپول چالش هاى بيشترى را از نظر حمل و نقل دريايى و شرايط آب و هوايى و گستره پايگاه دريايى اعمال مى كند زيرا ساخت يک پایگاه در آبخازيا باعث افزايش تسلط روسيه بر سواحل و بنادر گرجستان خواهد شد؛ با اين حال ساخت اين پايگاه زمان زيادى طول خواهد كشيد و در صورت ساخت اين پايگاه ممكن است در صورت تمايل چين و تركيه و غرب به استفاده از بنادر گرجستان، روسيه داراى ابزارى براى تأثير بر روى آن ها شود.

آيا كريدورهاى حمل و نقل براى اين منطقه مهم هستند؟

راه هاى اصلى حمل و نقل در اين منطقه و راه غربى براى كريدور بين المللى حمل و نقل شمال- جنوب داراى اهميت ژئواكونوميک‌ براى توسعه منطقه جنوب قفقاز مى باشد. تحقق اين كريدور هدف راهبردى موسكو است كه مورد حمايت ايران و هند هم مى باشد. پروژه اى ديگر هم وجود دارد و آن كريدور ميانى است كه مورد حمايت چين و اتحاديه اروپا مى باشد و راهبرد اتحاديه اروپا سرمايه گذارى 10 ميليارد دلارى در اين كريدور است. جمهورى آذربايجان شركت كننده منطقه اى اصلى در هر دو پروژه است و گرجستان هم يكى ديگر از كشورهاى اين منطقه است كه كريدور ميانى از آن مى گذرد.

در مسير غربى كريدور شمال- جنوب به آذربايجان به عنوان مركز حمل و نقل و تقاطعى ميان كريدورهاى شرقى و غربى و شمالى و جنوبى نگريسته مى شود. از سويى ديگر موسكو چشم اندازهاى مرتبط با طرح كمربند و جاده را بررسى مى كند و اتصال يا رقابت ميان اين دو كريدور احتمالا ميزان پيشرفت كريدور شمال- جنوب را مشخص خواهد كرد. به همين خاطر موسكو براى تقويت ارتباط ميان اين دو پروژه تلاش مى كند و باكو هم حامى اين طرح است همچنين موسكو بازگشايى راه ها ميان ارمنستان و جمهورى آذربايجان را بررسى مى كند تا از اين طريق به وسيله راه هاى ريلى به ارمنستان و تركيه رسيده و بر راه هاى ريلى ميان آذربايجان و سپس نخجوان تسلط يابد و از آن سو ممكن است به تركيه از طريق نيروهاى مرزبانى روسيه متصل شود. تركيه هم از اين طرح حمايت مى كند اما ايران نگرانى هايى دارد.

آيا منطقه گرايى درخصوص سياست بين المللى در جنوب قفقاز وجود دارد؟

روسيه از نگرشى منطقه گرايانه براى روابط بين المللى در جنوب قفقاز حمايت مى كند. نگرش سياست منطقه گرايانه روسيه با هدف افزايش گفتگوها و هماهنگى و بازخوردها ميان نيروهاى اصلى در اين منطقه و بقيه كشورهاى اين منطقه مى باشد. موسكو از طريق درک خود از مشكلات اقتصادى و نظامى فعلى اش ترجيح مى دهد با ايران و تركيه براى بازدارندگى يا به چالش كشاندن پروژه هاى امنيتى غربى در منطقه جنوب قفقاز همكارى داشته باشد. در همين راستا چارچوب "3+3" كه ابتكار آنكاراست و شامل "روسيه و ايران و تركيه+ ارمنستان و جمهورى آذربايجان و گرجستان" مى شود، ممكن است زمينه اى را براى همكارى منطقه اى ايجاد كند. با اين حال منافع روسيه و ايران و تركيه هميشه در جنوب قفقاز با يكديگر منطبق نيستند و به رغم اين كه باكو و ايروان از اين چارچوب حمايت مى كنند، اما نگرانى هاى تفليس درخصوص حضور نيروهاى روسيه در خاک خود باعث ايجاد چالشى براى مشاركت اين كشور در چارچوب ياد شده مى گردد. با وجود اين ها اختلاف در منافع به طور فزاينده اى ميان طرف ها وجود دارد و براى نمونه پروژه موسكو كه شامل خط انتقال نفت روسيه به هند از طريق آذربايجان و ايران است، با استقبال آنكارا رو به رو نيست. به رغم گسترش همكارى ها با چين در سال هاى اخير و اين واقعيت كه يكى از راه هاى پروژه هاى حمل و نقل ميلن شرق و غرب از جنوب قفقاز مى گذرد، اما اين منطقه براى پكن مانند آسياى مركزى داراى اهميت نيست كما اين كه همكارى هاى چين با ايران و روسيه و تركيه در حال تقويت مى باشد.

با در نظر گرفتن احتمال حضور غرب و نفوذش در اين منطقه بايد توجهى هم به روابط اتحاديه اروپا با 3 قدرت ياد شده در جنوب قفقاز داشت كما اين كه براى غرب روند سازش ميان آذربايجان و ارمنستان مهم مى باشد. همچنين به رغم عدم حضور نظامى آمريكا در جنوب قفقاز و عدم فعاليت اقتصادى مانند اتحاديه اروپا توسط آن اما دسترسى واشنگتن به درياى خزر و آسياى مركزى و نزديكى آن به ايران و روسيه در كنار حضور اقتصادى فزاينده چين ممكن است باعث افزايش تنش در اين منطقه و افزايش ارزش ژئوپولتیک آن براى واشنگتن شود. با اين حال آمریکا براى داشتن نفوذ به تركيه نيازمند است. اما مشخص نيست آيا آنكارا از متحدان غربى خود در ناتو حمايت خواهد كرد يا اين كه تلاش خواهد كرد براى به دست آوردن منافع ژئواكونوميک در اين منطقه ميان ايران و روسيه و چين از يک سو و غرب از سوى ديگر توازن ايجاد كند؟

چه كسى كنترل جنوب قفقاز را در دست دارد؟

در زمان فعلى مى توان تصوير ژئوپولتیک اين منطقه را اينچنين توصيف كرد: روسيه اين منطقه را ترک نكرده است و در كوتاه مدت هم جايى نخواهد رفت و نفوذ تركيه در اين منطقه -خصوصا بر روى آذربايجان در درجه اول و گرجستان در درجه دوم- در حال افزايش است و درخصوص تأثيرگذارى ايران هم تغييرى وجود ندارد و روابط تهران با ايروان هم رو به رشد مى باشد. همچنين به رغم تلاش هاى ديپلماتيک غرب درخصوص روند سازش ميان آذربايجان و ارمنستان اما همچنان تغيير اساسى در مشاركت آمريكا يا اتحاديه اروپا در اين منطقه رخ نداده است. چين هم روابط اقتصادى فعالى با كشورهاى اين منطقه دارد اما نشانه اى درخصوص تأثيرگذارى پكن در قضاياى امنيتى در جنوب قفقاز وجود ندارد.

چيزى كه روشن است حمايت موسكو، تهران و آنكارا از نگرشى منطقه گرايانه به روابط بين المللى در جنوب قفقاز براى به چالش كشاندن دخالت هاى راهبردى غرب در اين منطقه است. در زمان فعلى توازن قوا در جنوب قفقاز به سود روسيه در درجه اول و تركيه در درجه دوم است. غرب مى تواند بر روند ژئوپولتیک از طريق گسترش روابط امنيتى خود با كشورهاى اين منطقه تأثير بگذارد و مى تواند وساطت هايى را ميان آذربايجان و ارمنستان انجام دهد كما اين كه امكان همكارى هاى موقت هم وجود دارد كه در همين راستا مى توان به همكارى هاى امنيتى ميان ارمنستان و فرانسه اشاره كرد.