دیپلماسی فرهنگی ابزاری برای پیشبرد اهداف کرملین

نهادهای مسئول دیپلماسی فرهنگی روسیه به طور کامل در حلقه‌های قدرت رژیم پوتین ادغام شده‌اند و به طور هدفمند روایت‌های کرملین را در سراسر جهان پخش می‌کنند. حتی برخی از کارمندان سرویس‌های اطلاعاتی روسیه تحت پوشش مدیران فرهنگی فعالیت می‌کنند.

از یک سو، ایده‌های تجدیدنظرطلبانه و محافظه کارانه در روسیه در دهه 1990 ظهور کردند، زمانی که نخبگان روسی متوجه شدند که جایگاه آن‌ها به عنوان یک قدرت ژئوپلیتیکی بزرگ از بین رفته است و آن‌ها خود را در جهانی تحت سلطه ایالات متحده یافتند. با این حال، در دوران ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین و چرخش ضد غربی و محافظه کارانه او، این ایده‌ها نهادینه شد و در خدمت سیاست خارجی دولت روسیه قرار گرفت.

ایده «جهان روسیه» در دهه 1990 تدوین شد. در ابتدا این بحث مطرح شد که مجمع الجزایری از دیاسپوراهای روسی در سراسر جهان وجود دارد که باید متحد و هماهنگ شوند و روسیه در ارتباط با جهان کمک کنند. در ابتدا، این یک ایده مترقی بود که «هموطنان» (به روسی sootechestvenniki) افرادی هستند که در مورد سایر کشورها آگاه هستند و مهارت‌های آن‌ها در انجام تجارت به روسیه کمک می‌کند تا در اقتصاد جهانی ادغام شود. زمانی که پوتین به قدرت رسید، این ایده‌ را تصاحب کرد و آ‌ن‌ها را اساس سیاست‌های دولتی خود قرار داد. با این حال، اکنون روس‌های خارج از کشور به عنوان ابزاری برای افزایش نفوذ روسیه تحت فشار قرار گرفته‌اند. این هدف, علت اصلی تأسیس بنیاد Russkiy Mir در سال 2007 بود.

یکی از سازمان‌هایی که مطالعه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت، صندوق گورچاکوف بود. این صندوق، سازمان‌های غیردولتی در روسیه و خارج از کشور را  برای تقویت نفوذ منافع روسیه در زمینه دیپلماسی عمومی تأمین مالی و هماهنگ می‌کند. اگرچه این یک سازمان کوچک است اما  یک سازمان مهم است زیرا در خدمت ارتقای منافع سیاست خارجی روسیه است.

دو ایده کلیدی، پریماکوفیسم و گورچاکوفیسم، در اینجا مورد توجه هستند. دکترین موسوم به پریماکوف (به نام یوگنی پریماکوف مدیر سرویس اطلاعات خارجی و وزیر امور خارجه دهه 1990)، از زمانی که روسیه در اواخر دهه 1990 از همکاری بی‌قید و شرط با ایالات متحده به چند قطبی گذر کرد برای مدت طولانی در میان کارشناسان روسی در روابط بین الملل الویت داشت. روسیه تنها بخش تابع جهان غرب نبود بلکه یک قدرت جهانی برای خودش بود.

مفهوم «پریماکوفیسم» تا حدی ایده‌های خود را بر اساس «گورچاکوفیسم» می‌سازد، یک خط فکری به نام وزیر امور خارجه امپراتوری روسیه (1856 - 1882) الکساندر گورچاکوف، که تا حد زیادی به دلیل محبوبیت رمان نبرد صدر اعظم آهنین در سال 1977 به وجود آمد. در این کتاب، گورچاکف به عنوان وزیری قدرتمند و شخصیت دولتی، همتراز با بیسمارک صدراعظم آلمان به تصویر کشیده شده است. به بیان ساده، گورچاکوفیسم در این فرمول خلاصه می‌شود که «روسیه غمگین نیست و روزی قدرت خودش را دوباره به دست می‌آورد.» این سخنان گورچاکف پس از شکست روسیه در جنگ کریمه بکه ضعف نسبی و موقت این کشور را در مقایسه با غرب در بر می‌گرفت، ایراد شد.

بنابراین، ایده‌هایی که روسیه اکنون درباره جایگاه خود در جهان تبلیغ می‌کند، جدید نیست، بلکه صرفاً در پایان دوره اول پوتین مطرح شد. اعتقاد بر این است که وقوع «انقلاب‌های رنگی» در جمهوری‌های شوروی سابق (عمدتاً انقلاب رز در سال 2003 در گرجستان و انقلاب نارنجی در سال 2004 در اوکراین) باعث این رشد این  ایده‌ها شد. نخبگان روسیه این انقلاب‌ها را به عنوان شکست‌های تحقیرآمیز ناشی از ضعف دیپلماسی فرهنگی روسیه در مقایسه با ایالات متحده و اتحادیه اروپا تلقی کردند. پوتین در سخنرانی در مجمع فدرال روسیه در سال 2005 اظهار داشت که فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بزرگترین فاجعه ژئوپلیتیکی قرن بیستم بود زیرا بسیاری از روس‌ها را از مرزهای روسیه خارج کرد و مقامات روسیه باید در این زمینه کاری انجام دهند. او این ادعا را در سال 2008 تکرار کرد و روسیه در اواخر همان سال علیه گرجستان وارد جنگ شد. اندکی قبل از این در سال 2007، بنیاد Russkiy Mir ایجاد شد. در این مرحله بود که دستور کار Russkiy Mir توسط کرملین ربوده شد زیرا این بنیاد در واقع امتداد دولت روسیه است که توسط ساختارهای وزارتی آن ایجاد و تأمین مالی می‌شد.

در سال 2022، پوتین دستورالعملی را با عنوان «مبانی سیاست دولتی برای حفظ و تقویت ارزش‌های معنوی و اخلاقی سنتی روسیه» امضا کرد که اعلام می‌کند ایالات متحده از «ایدئولوژی‌های مخرب» برای تضعیف وحدت اجتماعی و ثبات در روسیه استفاده می‌کند. روسیه باید با دفاع از همه ارزش‌های خود مانند «خانواده سنتی»، خدمت به میهن و هویت روسی به این حرکات مخرب پاسخ دهد.

نگرش‌های اجتماعی در کشورهای غربی بیشتر به نفع ارزش‌های پست مدرن تغییر کرده و ایده‌های لیبرال‌تر درباره خانواده و شهروندی رواج یافته است. با این حال، حتی در اتحادیه اروپا و ایالات متحده، این ایده‌ها با مقاومت فعال روبرو شده است. روسیه در تلاش است تا با کشورهای دیگر بر اساس مخالفت با این ارزش‌های لیبرال و پایبندی به ارزش‌های «سنتی» متحد شود.

مطمئناً به نظر می‌رسد که روسیه در حال تلاش برای سازماندهی سایر کشورها حول این دستور کار است. به عنوان مثال، در مارس 2024، شهر سوچی میزبان جشنواره بین‌المللی جوانان بود. روسیه الگوی این جشنواره را از جشنواره مشهور جوانان مسکو که در سال 1957، برای کاهش آسیب‌های شهرت مسکو با حمله به مجارستان طراحی شده بود،  اتخاذ کرد. پوتین در سخنرانی خود برای شرکت کنندگان در جشنواره، مواضع محافظه کارانه اجتماعی در مورد نقش‌های جنسیتی و ارزش‌های سنتی را مطرح کرد. روایات مشابهی در گفتگوی روسیه با کشورهای آفریقایی استفاده می‌شود.

پوتین در این جشنواره چه گفت:«شرکت کنندگان جشنواره چگونه توانستید این شهر جوانان جهان را ایجاد کنید؟ حتی زمانی که آنها بسیار متفاوت هستند؟ ظاهراً چیزی وجود دارد که همه ما را متحد می‌کند. امروزه در روسیه، ما آن را ارزش‌های سنتی خود می‌نامیم. این اساس زندگی ماست، وجود ما. یعنی چیزی هست که همه ما را به هم نزدیک می‌کند.»

در عین حال، پوتین استدلال می‌کند که روسیه مخالف غرب نیست بلکه در واقع ارزش‌هایی را حفظ می‌کند که زمانی غرب داشته و معتقد است که می‌تواند با آن‌ها توافق پیدا کند. پیامی که در اینجا وجود دارد این است که روسیه می‌تواند با غرب، به ویژه با رهبران محافظه کاری چون دونالد ترامپ یا ویکتور اوربان گفت و گو کند.

اکثر دولت‌های اروپایی می‌دانند که کمپین‌های دولت روسیه، از جمله آن‌هایی که در زمینه دیپلماسی فرهنگی انجام می‌شود، نیات دوستانه ندارند. در کشورهای سرتاسر این قاره، خانه‌های روسیه بسته شده یا فعالیت‌هایشان به حالت تعلیق درآمده است اما بسیاری از آن‌ها همچنان فعالیت‌های خود را به صورت پر قدرت انجام می‌دهند.

صندوق گورچاکوف دارای دفاتر نمایندگی در گرجستان و بلاروس است و قبلاً در اوکراین دفاتر نمایندگی داشت. این دانشگاه در دانشگاه ملی هوانوردی کیف فعالیت می‌کرد اما به دلیل اعتراضات دانشجویی در سال 2015 بسته شد. این صندوق در بلاروس، از سال 2020 فعالیت می‌کند و هدف آن ارتقای فرآیندهای یکپارچه‌سازی برای کشور اتحادیه روسیه و بلاروس است.

در گرجستان، یک دفتر صندوق گورچاکف به مدت 10 سال فعالیت می‌کند و به افتخار وزیر امور خارجه پریماکوف نامگذاری شده است. در گرجستان، دولت تحت نفوذ بیدزینا ایوانیشویلی، که روابط مالی گسترده‌ای با روسیه دارد، شناخته می‌شود. همچنین تعدادی از سازمان‌ها و پروژه‌های نفوذ روسیه مانند خبرگزاری آلت اینفو وجود دارد. این امر به ویژه در جریان اعتراضات علیه قانون اخیر در مورد عوامل خارجی، [که بر اساس یک قانون مشابه روسیه ظاهر شد و در ماه مه 2024 تصویب شد] قابل توجه بود. در حین تهیه پیش‌نویس تحقیقات خود در سال 2022، متوجه شدیم که این رسانه در حال انتشار اخبار و ترویج حرکات و سیاست‌های دوجانبه مانند احیای سفر هوایی بین روسیه و گرجستان، معرفی بدون ویزا است که هنوز توسط سایر رسانه‌ها منتشر نشده است.

مرکز پریماکوف، همراه با سازمان مادرش، صندوق گورچاکوف، در واقع ابزاری برای حضور رو به جلو برای دولت روسیه هستند که از طریق آن مسکو به دنبال توسعه روابط خود با تفلیس گرجستان، تسهیل جلسات با قانونگذاران و بازدید هیئت‌های گرجستانی به روسیه و ... است. مرکز پریماکوف به ویژه در سال 2022 در گرجستان فعال شد و اکنون به نظر می‌رسد در حال کار بر بازگرداندن گرجستان به حوزه نفوذ روسیه است.

به نوبه خود، Rossotrudnichestvo از زمان اتحاد جماهیر شوروی وجود داشته است و اغلب در کشورهای دیگر از طریق توافق نامه‌های بین دولتی فعالیت می‌کند. این یک ساختار بزرگ و دست و پا گیر با بودجه سازمانی بسیار قابل توجه است. اولین مانع برای مهار عملیات سازمان این است که از طریق سفارتخانه‌های روسیه اداره می‌شود.  بنابراین، اگر توافقی بین روسیه و یک کشور میزبان وجود داشته باشد که کمک به این «مراکز فرهنگی و علمی» را تجویز کند، کشور میزبان نمی‌تواند به سادگی فعالیت‌های Rossotrudnichestvo را به طور یکجانبه ممنوع کند. با این حال، تعدادی از خانه‌های روسیه ، به عنوان مثال، در اسلواکی، اسلوونی، کرواسی، مقدونیه شمالی، مونته نگرو و رومانی به حالت تعلیق درآمده‌اند.

با این حال، هیچ کشوری خارج از اروپا هنوز خانه‌های روسیه را تعطیل نکرده است. از سال 2022، فدراسیون روسیه در تلاش است تا با آنچه «سلطه غرب» در جهان می‌خواند، بازی کند و توجه را به استعمار گذشته اروپای غربی و نابرابری‌های اقتصادی کنونی جهانی جلب می‌کند. روسیه از همه این‌ها برای جلب نظر کشورهای به اصطلاح جنوب جهانی استفاده می‌کند. از آنجایی که اکثر این کشورها به طور مستقیم با کشورهای اروپایی یا ایالات متحده متحد نیستند، هیچ انگیزه‌ای برای آنها وجود ندارد که خانه‌های روسیه خود را تعطیل کنند. در برخی کشورها، روسیه حتی در حال گسترش حضور خود است.

دیمیتری پولیکانوف، معاون مدیر Rossotrudnichestvo، شروع به ترویج فعالانه ایده امتیاز دادن به خانه‌های روسیه کرد تا آن‌ها را نه به عنوان شعب سفارت یا سازمان‌های ایالتی، بلکه از طریق روس‌های کارآفرین محلی که مایل به مشارکت در آن هستند، باز کند. چنین مراکزی قبلاً در چندین کشور آفریقایی افتتاح شده یا قرار است افتتاح شود.

در جوامع دموکراتیک، مداخله دولت یا تنظیم مسائل فرهنگی همواره موضوعی حساس و بسیار بحث برانگیز بوده است. با این حال، شایان ذکر است که نهادهای دیپلماسی فرهنگی بخشی از سیاست خارجی رسمی یک دولت هستند. در مورد روسیه، این نهادها کرملین را سفید می‌کنند و به عنوان همراهی ایدئولوژیک عمل می‌کنند زیرا روسیه جنگ خود را برای نابودی اوکراین و تشدید تقابل خود با غرب انجام می‌دهد.