دلايل و نتايج فرار مغزهاى عراق و جهان عرب

شكى نيست مهاجرت نوابغ و نيروهاى كارآمد موضوعى خطرناک محسوب مى شود زيرا  مانع حل مشكلات و  پيشبرد روند پيشرفت اقتصادى است.

تعريف و دلايل فرار مغزها

فرار مغزها به معناى انتقال افراد داراى مهارت از كشورى به كشورى ديگر مى باشد كه منجر به از دست دادن نيروى كار و امكانات اقتصادى كشور مى گردد. اين پديده ممكن است به دلايل متفاوتى رخ دهد:

-فرصت هاى شغلى: ممكن است افراد داراى مهارت بالا به دنبال فرصت شغلى بهترى در كشور ديگر باشند.

-شرايط سياسى و اقتصادى: ممكن است دليل مهاجرت از كشورى عدم ثبات سياسى يا اقتصادى باشد.

-عوامل اجتماعى و فرهنگى: ممكن است كشورهاى مبدأ پاسخگوى نيازهاى اجتماعى و فرهنگى آنان نباشند.

بسيارى از پژوهش ها به پديده فرار مغزهاى عرب اشاره داشته اند اما بيشتر آن ها متكى بر داده هايى از پژوهش هاى قبلى مى باشند. يكى از پژوهش هاى مهم در اين زمينه پژوهش اتحاديه عرب مى باشد كه بر اساس آن مقصد 40‎%‎ از مغزهاى فرار كرده فرانسه مى باشد و 23‎%‎ آنان به آمريكا مى روند و 10‎%‎ هم به كانادا مهاجرت مى كنند. طبق برآوردهاى اين پژوهش فرار مغزهاى عرب در كمترين شرايط 200 ميليارد دلار سالانه براى كشورهاى عربى هزينه دارد.

مهاجرت روياى پژوهشگران عرب

بر اساس گزارش هاى "انديشكده پژوهش هاى راهبردى الخليج" طى نظرسنجى صورت گرفته اى كه 1000 پژوهشگر در جهان عرب در آن مشاركت داشتند، 91‎%‎ از آنان تمايل به مهاجرت دارند. از ميان پاسخ دهندگان 68‎%‎ از آنان تمايل به مهاجرت به اروپا دارند و 55‎%‎ هم تمايل به مهاجرت به آمريكاى شمالى داشته اند. همچنين اين گزارش اشاره دارد براى پژوهشگران عرب مايل به مهاجرت، انگيزه هاى مالى در صدر قرار نمى گيرد. در كشورهاى حاشيه خليج فارس 62‎%‎ از پژوهشگران براى استفاده بيشتر از آزادى هاى آكادميک مى خواهند به خارج از كشورهاى خود بروند و اين در حالى است كه فقط 26‎%‎ آنان داراى انگيزه هاى مالى مرتبط به كسب درآمدهاى بيشتر براى مهاجرت هستند.

تاريخ مهاجرت عراقى ها

تاريخ مهاجرت در عراق از زمان تأسيس پادشاهى در اين كشور در دهه 30 قرن پيش مى باشد و شامل مسيحيان و يهوديان به طور ويژه بوده است. همچنين وضعيت تنش زا در اين كشور پس از كودتاى حزب بعث و آغاز جنگ با ايران هم دليل ديگرى براى مهاجرت بود. كما اين كه محاصره اقتصادى، صدها هزار عراقى را به علت نبود اميدى براى تغيير مجبور به ترک عراق كرد.

آثار هجوم آمريكا به عراق در سال 2003 هم يكى از دلايل تاريخى مهاجرت بوده است و اين موضوع به دليل انفجارها و ظهور گروه هاى شبه نظامى منجر به مهاجرت بسيارى شد. شايان ذكر است سال 2006 بدترين سال در زمينه مهاجرت در عراق بود و اين در حالى است که در سال 2007 وضعيت اين كشور اندكى بهبود يافت و برخى از عراقى ها به كشورشان بازگشتند. پيش بينى مى شود تقريبا 4 ميليون عراقى به اقصى نقاط دنيا مهاجرت كرده اند و به علاوه آن 6 ميليون عراقى هم به علت داعش مهاجرت در داخل كشور داشته اند اما بيشتر آنان به مناطق خود بازگشتند. شايان توجه است مهاجرت كردها به اروپا و افزايش قربانيان در نتيجه آن همچنان ادامه دارد. به طور كل مهاجرت عراقى ها گسترده تر و زودتر از بقيه عرب ها مانند لبنانى ها يا سورى ها (به عنوان كشورهايى با مهاجرت زودتر و ميزان مهاجرت بالا) بوده است. همچنين روند مهاجرت در عراق هر ساله رو به افزايش بوده است و علت آن شرايط معيشتى سخت و بحران هاى سياسى و فقر و بيكارى مى باشد. در نتيجه براى نمونه امروزه تعداد عراقى هاى مهاجر به استراليا در مقايسه با دهه نود ميلادى بيش از هندى ها مى باشد.

ميزان مهاجرت به كشورهاى اروپايى و ميزان كارآمدى مهاجران

طبق گزارشى از كميسارياى عالى اروپا كشورهاى اروپايى كه مى توانند تعداد بسيارى از مهاجران را در مقايسه با جمعيت خود جذب كنند، جمعيت مهاجران آن ها بالاتر است. براى نمونه در لوكزامبورگ كه جمعيت آن 650 هزار نفر مى باشد، مهاجران تقريبا نيمى از جمعيت آن را تشكيل مى دهند اما در بريتانيا با جمعيت 67 ميليونى ميزان مهاجران بيش از 13.5‎%‎ نيست و اين ميزان برابر با بيش از 9 ميليون مهاجر است. اما عوامل ديگرى هم مانند زبان و فرصت هاى شغلى و فرهنگ و جامعه و آسانى در رسيدن به كشور مقصد و درخواست مهاجرت در كاهش يا افزايش مهاجران در يک کشور اروپايى اثرگذار است.

طبق گزارشى با عنوان "فرار مغزها" از سوى سازمان توسعه و همكارى اقتصادى در بيشتر كشورها ميزان مهاجرت افرادى با كارآمدى بالا بيش از ميزان مهاجرت افرادى با كارآمدى پايين است و اين تفاوت در كشورهاى كم درآمد بيشتر خود را نشان مى دهد.

شاخص هاى فرار مغزها

اين شاخص بر اساس آثار اقتصادى يا سياسى مرتبط با مهاجرت و چگونگى تأثير آن بر پيشرفت كشورها مى باشد. هر چقدر اين شاخص بالاتر باشد، ميزان مهاجرت افزايش مى يابد. در سال 2022 ميانگين اين شاخص در دنيا 5.21 بوده است و اين شاخص از 0 تا 10 مى باشد و در ميان 20 كشور با بالاترين شاخص فلسطين، سوريه و سودان قرار دارند و مراكش هم جايگاه بالايى را با شاخص 7.40 دارد و عراق هم نزديک به مراكش با شاخص 6.40 مى باشد.

دلايل مهاجرت در كشورهاى خاورميانه و كشورهاى عربى متفاوت مى باشد و عوامل تاريخى و داخلى در اين زمينه تأثيرگذار است. در اين زمينه عراق، لبنان، ايران، تركيه، الجزائر، تونس و مصر بيشترين مهاجران را دارند و به نظر مى رسد برخى كشورها مهاجرانى با سطح بالاى علمى صادر مى كنند و برخى ديگر كارگران را به عنوان مهاجر صادر مى كنند اما در كشورهايى مانند لبنان، ايران، مراكش، تونس و عراق ميزان مهاجران داراى سطح بالاى علمى بالا مى باشد.

دلايل مهاجرت در بيشتر كشورها مرتبط با بهبودى وضعيت اقتصادى، كاريابى و ادامه تحصيل مى باشد اما دلايل ديگرى هم در اين زمينه مانند انتشار فساد در كشور، سوء مديريت، فشارهاى سياسى، نبود امنيت و به علاوه آن دلايل خانوادگى و دينى مؤثر بوده است.

از جمله دلايلى كه در گذشته و در زمان فعلى باعث فرار مغزهاى عراقى به كشورهاى خارجى مى شود، عبارت اند از:

-جنگ ها و تروريسم و فشارها و انتشار آداب و رسوم قبيله اى

-انتشار پديده گروگان گيرى و ترور شخصيت هاى دانشگاهى و پزشكان و به طور كل افراد كارآمد

-كمبود امكانات و توانايى ها كه باعث كمبود خدمات اساسى و كاهش سطح معيشت و تغيير رويه زندگى مى شود.

-ارتباط ميان كاريابى و مسائل حزبى يا مخارج مالى غيرقانونى براى يافتن كار

-تبديل جامعه عراقى به محيطى كارآمد زدا و غير جذاب براى نيروهاى كارآمد.

-ساختار ادارى فاسد و ضعيف و عقب مانده

-نگرش و ديدگاه هاى ستيزه جويانه عليه نيروهاى كارآمد در خارج

چگونه مى توان فرار مغزها را متوقف كرد؟

براى تحقق اهداف چنين سياستى بايد عواملى جذاب براى نخبگان وجود داشته باشد؛ مانند:

-فراهم كردن امنيت و ثبات و كاهش فرقه گرايى

-قرار دادن اشخاص مناسب در مكان مناسب

-بهبودى سطح درآمد و معيشت

-افزايش امكانات براى پژوهش علمى و تشويق سرمايه گذارى و توسعه

-دور كردن دانشگاه ها از نزاع هاى سياسى

-اصلاح قوانين و ارائه امتيازهاى اقتصادى از جمله كمک مالى به افرادى كه از خارج بازگشته اند و تسهيل كارهاى ادارى آنان

-از ميان برداشتن فساد ادارى و مالى و حمايت از ساختار ادارى دولت از طريق نيروهاى كارآمد

-كاهش پديده ستيزه جويى با نيروهاى كارآمد در خارج و تلاش براى درک آنان.

چارچوبى براى سرمايه گذارى بر روى نخبگان عراق در خارج

فرصت ها براى استفاده از نيروهاى كارآمد در عراق بسيار است و نيازمند اختصاص مبالغ مالى بسيار نمی باشد. البته در صورتى كه بر اساس اصل "تشويق نيروهاى كارآمد به استفاده از توانايى هاى خود در عراق" پيش برويم، طبق اين اصل نيروهاى كارآمد در خارج خواهد ماند و به عراق باز نمى گردند و در عين حال به كشور خود خدمت رسانى مى كنند و براى نمونه در آموزش و نظارت بر آن از طريق سفر به كشور و اقامت كوتاه مدت در آن يا آموزش از راه دور مشاركت خواهند داشت.

چنين نگرشى نيازمند مقدمه هاى زير است:

-تشكيل يک کمیته یا اداره براى اين امر

-تشكيل بانک اطلاعاتى عراقى كه داده هايى درباره نخبگان مهاجر در آن باشد.

-تشكيل اداره مشاوره مرتبط با كميته يا اداره ياد شده براى نظرسنجى از نخبگان خارج نشين درخصوص راه هاى استفاده از ظرفيت آنان براى خدمت به كشور.