قدرت نرم ایران در آفریقا

نفوذ ایران در منطقه ساحل موضوعی پیچیده و چندوجهی است که در سال‌های آینده نیز به تکامل خود ادامه خواهد داد. نفوذ ایران در منطقه ساحل به دلیل ترکیبی از استراتژی‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی در حال گسترش است. منطقه ساحل که ۱۱ کشور در غرب و شمال مرکزی آفریقا را در بر می‌گیرد، با چالش‌های مهمی مانند رشد جمعیت، فقر، تغییرات آب و هوایی و شورش‌های خشونت‌آمیز مواجه است. برای رسیدگی به این مسائل، دولت‌های محلی به دنبال کمک‌های خارجی هستند.

در حالی که حریف ایران، ایالات متحده و اسرائیل همچنان بر خطرات احتمالی ناشی از هلال شیعی تحت سلطه ایران که از لبنان تا یمن را در بر می‌گیرد، ثابت مانده‌اند، تهران با احتیاط در حال ایجاد بنیان برای دومین هلال ایرانی است که به زودی خطر قابل توجهی را برای این هلال ایجاد خواهد کرد. در منطقه استراتژیک و مهم ساحل آفریقا، ایران از آسیب‌پذیری‌های قدرت‌های غربی برای تقویت بیشتر نفوذ اقتصادی و نظامی خود، دستیابی به منابع حیاتی و براندازی روند عادی‌سازی اسرائیل و اعراب استفاده می‌کند.

علاوه بر این، ایران اهداف متعددی در منطقه ساحل دارد. اولاً، هدف آن افزایش مشروعیت بین‌المللی و کسب مزیت در رقابت خود با عربستان سعودی و غرب است. علاوه بر این، ایران به دنبال گسترش ایدئولوژی شیعی خود و افزایش بازار برای صادرات تجاری خود است. منطقه ساحل محل استقرار جوامع مهم شیعه به ویژه در گینه، مالی، موریتانی، نیجر، شمال نیجریه و سنگال است. این جوامع اغلب در میان جمعیت عمدتاً سنی مذهب، اقلیت در نظر گرفته می‌شوند و ارتباطات اقتصادی و سیاسی آن‌ها تحت تأثیر روابط آن‌ها با ایران و دیگر قدرت‌های منطقه‌ای است.

ایران روابط دیپلماتیک دوجانبه‌ای  با کشور‌های ساحل دارد و بازدید‌ها و موافقت‌نامه‌های متعددی در سطوح عالی در زمینه همکاری در زمینه‌های مختلف از جمله مبارزه با تروریسم، توسعه اقتصادی و آموزش داشته است. از نظر اقتصادی، هدف ایران دسترسی به منابع طبیعی منطقه مانند طلا، اورانیوم و سایر مواد معدنی ارزشمند برای تأمین نیاز‌های اقتصادی خود است. تهران به دنبال ارائه کمک‌های اقتصادی به کشور‌های ساحل از جمله پروژه‌های زیربنایی برای افزایش نفوذ خود است.

علاوه بر این، موج کودتا‌های اخیر در منطقه ساحل، فرصت‌هایی را برای ایران فراهم می‌کند تا برنامه ضدغربی خود را پیش ببرد. از آنجایی که مردم محلی از استعمار نو فرانسوی و دیگر غربی خسته می‌شوند، ایران می‌تواند از این تغییر در پویایی منطقه‌ای بهره ببرد. این به طور بالقوه می‌تواند به یک میدان جنگ اقتصادی جدید بین ایران و قدرت‌های غربی در منطقه ساحل منجر شود. ترکیه، ایران و مراکش برای حضور اقتصادی و نظامی بزرگتر در ساحل با فروش پهپاد‌های رزمی پیشرفته و توسعه یک کریدور فراصحرا از خلیج گینه به الجزایر با یکدیگر رقابت می‌کنند.

زمینه تاریخی

تعامل ایران در منطقه ساحل دارای پیشینه تاریخی است که می‌توان آن را به اوایل دهه ۱۹۸۰ و پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ جستجو کرد. پیش از این دوره، ایران در دوران جنگ سرد با آمریکا و متحدانش همسو بود. با این حال، پس از انقلاب، ایران مأموریتی را برای گسترش آموزه‌های شیعی و اسلامی در غرب آفریقا و ساحل از طریق ابزار‌های مختلف مانند ابتکارات فرهنگی، دیپلماتیک و رسانه‌ای آغاز کرد. این تلاش با مخالفت کشور‌ها و گروه‌هایی در منطقه که تحت رهبری عربستان سعودی و حامی منافع این کشور بودند، مواجه شد.

در طول دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، ایران روابط دیپلماتیک دوجانبه با کشور‌های ساحل داشت که شامل دیدار‌های مکرر رهبران ایران از منطقه و دیدار‌های متقابل رهبران ساحلی از تهران بود. این دوره ادامه تلاش‌های ایران برای تثبیت و تقویت حضور خود در ساحل بود. در دهه ۲۰۰۰، دخالت ایران در منطقه ساحل با تمرکز ویژه بر مقابله با تروریسم و افراط گرایی تشدید شد. علاوه بر این، ایران به عنوان بخشی از استراتژی تعامل خود به دنبال ارتقای روابط اقتصادی در بخش‌های مختلف بود.

با حرکت به دهه ۲۰۱۰، ارتباط دیپلماتیک ایران با منطقه ساحل ادامه یافت، که مشخصه آن بازدید‌های سطح بالا و توافق نامه‌هایی در زمینه همکاری در زمینه‌های مختلف بود. این زمینه‌های همکاری شامل مبارزه با تروریسم، توسعه اقتصادی و آموزش بود که نشان دهنده رویکرد چندوجهی ایران برای گسترش نفوذ خود در منطقه است.

در دهه ۲۰۲۰، ایران از شکاف فزاینده بین رهبران پس از کودتا در ساحل با کشور‌های غربی، به ویژه ایالات متحده و فرانسه، بهره برد. این شکاف فرصتی را برای ایران فراهم کرد تا نفوذ خود را در منطقه بیشتر گسترش دهد. هدف ایران با استفاده از روابط تیره بین رهبران ساحلی و همتایان غربی آن‌ها تقویت موقعیت خود و گسترش دامنه نفوذ خود در ساحل بود.

جوامع شیعه در منطقه ساحل

درک نفوذ ایران در میان جوامع محلی شیعه در منطقه ساحل متفاوت است. در حالی که برخی ایران را مدافع منافع خود و مروج اعتقادات دینی خود می‌دانند، برخی دیگر با احتیاط به دخالت آن می‌پردازند. کسانی که از حضور ایران حمایت می‌کنند، معتقدند که این به موازنه نفوذ گروه‌های افراطی سنی و قدرت‌های غربی، به ویژه به دلیل روابط تاریخی با لبنان، کمک می‌کند. علاوه بر این، آن‌ها از تلاش‌های ایران برای گسترش آموزه‌های کلامی و شیوه‌های فرهنگی شیعی قدردانی می‌کنند زیرا این امر هویت مذهبی آن‌ها را تقویت  و ارتباطات با سایر جوامع شیعه در سراسر جهان را تقویت می‌کند.

با این حال، جوامع محلی تجاری شیعه که نگران آسیب احتمالی به ارتباطات اقتصادی و سیاسی خود با منافع تجاری سنی و طرفداران غربی هستند، تمایل دارند در فعالیت‌های سیاسی حامی ایران جایگاه پایینی داشته باشند. علاوه بر این، جذابیت گروه‌های سنی تندرو در منطقه، مانند القاعده و دولت اسلامی، ممکن است نفوذ ایران در مناطق را کم زیرا تمرکز اصلی این مناطق مقابله با تهدید این گروه‌ها است. علاوه بر این، نیاز به حفظ روابط خوب با دولت‌های عمدتاً سنی، که ممکن است نسبت به نفوذ ایران محتاط باشند، به رویکرد محتاطانه جوامع محلی شیعه نسبت به ایران کمک می‌کند.

استراتژی‌های قدرت نرم ایران

راهبرد‌های قدرت نرم ایران در منطقه ساحل طیف متنوعی از رویکرد‌ها از جمله ابتکارات آموزشی، فرهنگی و خیریه را در بر می‌گیرد. این تلاش‌های چند وجهی به دقت برای پیشبرد اهداف ایدئولوژیک و سیاسی جمهوری اسلامی، تقویت جایگاه بین‌المللی و گسترش نفوذ آن در منطقه صورت می‌گیرد.

یکی از جنبه‌های مهم استراتژی قدرت نرم ایران، گسترش دانشگاه آزاد اسلامی به خارج از مرز‌های ملی با تمرکز ویژه بر منطقه ساحل است. این حرکت راهبردی به عنوان مؤلفه‌ای حیاتی در رویکرد پیچیده ایران برای پیشبرد اهداف ایدئولوژیک و سیاسی خود عمل می‌کند. در راستای این راهبرد، ایران پیشنهاد‌هایی برای ایجاد شعبه‌های دانشگاه آزاد اسلامی در شهر‌های مهم سوریه و عراق از جمله دمشق، کربلا، نجف، بغداد، بصره و اربیل ارائه کرده است. با انجام این کار، ایران قصد دارد حضور و نفوذ خود را در این مکان‌های کلیدی مستحکم کند و به اهداف خود در منطقه کمک کند.

یکی دیگر از عناصر کلیدی راهبرد‌های قدرت نرم ایران، ترویج اسلام شیعی، به ویژه در مناطقی با جمعیت قابل توجه شیعه است. این امر مستلزم حمایت از جوامع محلی شیعه و انتشار آموزه‌های شیعی است. ایران با مشارکت فعال در این تلاش‌ها به دنبال تقویت روابط خود با کشور‌های ساحل و تقویت نفوذ خود در میان مردم محلی است.

علاوه بر این، برنامه‌های تبادل فرهنگی نقش حیاتی در تلاش‌های ایران برای تقویت ارتباط با کشور‌های ساحل دارد. ایران از طریق ابتکارات آموزشی و فرهنگی تلاش می‌کند تا روابط خود را با جوامع محلی تعمیق بخشد و از این طریق نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد. این برنامه‌ها به عنوان بستری برای درک و همکاری متقابل عمل می‌کند و به گسترش ارزش‌های فرهنگی و ایدئولوژیک ایران کمک می‌کند.

علاوه بر این، سازمان‌های خیریه ایران، مانند جمعیت هلال احمر، فعالانه در منطقه ساحل فعالیت می‌کنند و کمک‌های بشردوستانه ضروری و امدادرسانی به بلایای طبیعی را ارائه می‌کنند. این تلاش‌های بشردوستانه نه تنها به رفاه مردم محلی کمک می‌کند، بلکه به پرورش حسن نیت و ارتقای شهرت ایران به‌عنوان یک بازیگر خیرخواه در عرصه بین‌المللی نیز کمک می‌کند.

پیامد‌های امنیتی حضور ایران در منطقه ساحل

ایران از شکاف فزاینده بین رهبران پس از کودتا در ساحل با کشور‌های غربی مانند ایالات متحده و فرانسه استفاده می‌کند. هدف ایران این است که وارد جایی شود که نیرو‌های فرانسوی آنجا را ترک کرده‌اند و به نیرو‌های مسلح محلی در شکست دادن سازمان‌های تندرو مسلمان سنی کمک کند. این استراتژی، ایران را قادر می‌سازد تا برنامه ضدغربی خود را پیش ببرد و با اقتدار غربی در منطقه به رقابت بپردازد.

شبهاتی در مورد همکاری ایران با روسیه برای جانشینی نفوذ غرب در ساحل با ارائه حمایت مالی، همکاری امنیتی و آموزش نظامی ایجاد شده است. حضور جناح‌های مورد حمایت ایران مانند حزب‌الله در منطقه، نگرانی‌ها را در مورد درگیری‌های نیابتی احتمالی و ناآرامی‌های بیشتر افزایش می‌دهد.

منطقه ساحل دارای منابع طبیعی فراوانی مانند طلا، اورانیوم، لیتیوم و سایر مواد معدنی است. ایران به دنبال بهره‌برداری از این منابع برای دور زدن تحریم‌های شدید و تقویت اقتصاد خود است که به طور بالقوه باعث ایجاد رقابت اقتصادی با غرب می‌شود.

در پایان، انتظار می‌رود ایران با تعمیق مشارکت‌های اقتصادی، به‌ویژه در حوزه‌های بهره‌برداری از منابع طبیعی و توسعه زیرساخت‌ها، حضور خود در منطقه ساحل را بیشتر تقویت کند. علاوه بر این، ایران در ارائه کمک‌های نظامی و آموزش به کشور‌های ساحل، تقویت قابلیت‌های دفاعی آن‌ها و مقابله با نفوذ غرب پافشاری خواهد کرد.