گسترش تشیع و رسومات ایرانی در سوریه نشانه چیست؟

از زمان آغاز جنگ سوریه در سال 2011 بین دولت بشار اسد و مخالفان داخلی و خارجی آن، ایران برای تحکیم حضور خود در سوریه در هر سطحی اقدام کرده است. برای ایران، فعالیت در سوریه نه تنها وسیله‌ای برای تقویت دولت اسد است، بلکه بخشی از صدور انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 است. این هدف اصلی حکومت ایران است که به دنبال گسترش هژمونی شیعه-ایرانی در جهان اسلام است.

ایران با استقرار فرماندهان عالی رتبه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خود در این کشور و با ایجاد پایگاه‌های نظامی در بسیاری از مناطق، خود را از نظر نظامی در سوریه مستقر کرده است. حضور نظامی ایران به ویژه در جنوب این کشور بسیار شدید است. از زمان آغاز جنگ غزه در اواخر سال 2023، این نگرانی وجود داشت که ایران از این منطقه استراتژیک برای گشودن جبهه دیگری علیه اسرائیل استفاده کند. علاوه بر این، نفوذ روزافزون ایران در سوریه، این کشور را قادر می‌سازد تا در تصمیمات و سیاست‌های دولت اسد، اعم از خارجی و داخلی، مداخله کند.

در سال‌های اخیر، ایران با در اختیار گرفتن کنترل زمین‌ها و تأسیسات این کشور، کنترل اقتصادی خود را بر سوریه تشدید کرده است.این یکی از راه‌های رژیم سوریه برای بازپرداخت بدهی خود به ایران است،  که طبق گزارش‌ها بالغ بر 50 میلیارد دلار است.

در عین حال، ایران از طریق تعمیق نفوذ اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و مذهبی خود در این کشور با حمایت فعال دولت سوریه، شیعی شدن و ایرانی شدن سوریه را ترویج می‌کند. لازم به ذکر است که اگرچه اکثریت مردم سوریه سنی هستند، خانواده اسد که از دهه 1970 بر سوریه حکومت می‌کنند، متعلق به فرقه علوی است. در سال 1973، موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، علویان را به عنوان فرقه‌ای از اسلام شیعی به رسمیت شناخت، که اتحاد بین علویان سوریه و عناصر شیعه در ایران را تسهیل کرد.

این فرآیند ایرانی‌سازی و شیعه‌شدن تحت رهبری ایران بر نسل جوان سوری‌ها، به‌ویژه در میان جمعیت سنی تمرکز دارد و شامل معرفی مطالب ایرانی-شیعی در مدارس و مهدکودک‌ها و افتتاح دانشگاه‌های ایرانی در سوریه است. علاوه بر این، مراکز فرهنگ ایرانی در چندین نقطه کشور فعالیت می‌کنند و فعالیت‌هایی را برای ترویج ایران و فرهنگ آن در بین مردم سوریه برگزار می‌کنند. به گفته عناصر مخالفان سوری، این مراکز همچنین برای کمک به عضوگیری سوری‌ها برای پیوستن به شبه نظامیان مورد حمایت ایران است. برای تشویق مشارکت در فعالیت‌های خود، این مراکز به شرکت کنندگان کمک‌های پرداختی، غذا و سایر کمک‌ها ارائه می‌دهند و از شرایط وخیم بسیاری از سوری‌ها استفاده می‌کنند.علاوه بر این، با موافقت دولت سوریه، ایران با جایگزینی ساکنان اصلی آن‌ها با اعضای گروه مقاومت شیعه و خانواده‌های آن‌ها، که بسیاری از آنها حتی شهروند سوری هم نیستند، ترکیب جمعیتی این کشور را تغییر می‌دهد. از طریق این رویکرد چند جانبه، ایران توانسته است کنترل خود را بر سوریه به حدی تحکیم بخشد که هرگونه تلاش اسرائیلی، عربی یا بین‌المللی برای ایجاد فاصله بین خود و دولت سوریه بیهوده به نظر می‌رسد.

افزایش نفوذ ایرانیان در نظام آموزشی سوریه، از مهدکودک تا دانشگاه

یکی از جنبه‌های برجسته ایرانی شدن و شیعی شدن سوریه به حوزه آموزش مربوط می‌شود. ایران در سوریه فعالیت‌های آموزشی گسترده‌ای را با هدف گسترش فرهنگ خود در میان کودکان و جوانان سوری انجام می‌دهد. این فعالیت در تمامی سطوح، از مهدکودک تا دانشگاه، و در چارچوب‌های آموزشی رسمی و نیز غیررسمی مانند جنبش‌های جوانان صورت می‌گیرد.

ایران و دولت سوریه در ژانویه 2020 توافق نامه‌ای جامع در حوزه آموزش امضا کردند که بر اساس برخی گزارش‌ها شامل تغییراتی در برنامه درسی مدارس سوریه، معرفی کتاب‌های تولید شده در ایران، آموزش زبان فارسی به عنوان زبان دوم در دبیرستان‌های سوریه و تأسیس مرکز آموزشی ایرانیامی‌شود. همچنین از سال 1394 شش شعبه از دانشگاه‌های ایران در سوریه راه‌اندازی شده است. علاوه بر این، ایران به دانش‌آموزان سوری در آکادمی‌های سوریه و ایران بورسیه تحصیلی اعطا می‌کند و در تربیت معلم برای مدارس سوریه شرکت می‌کند.

وب سایت اورینت نیوز وابسته به مخالفان سوری گزارش می‌دهد که از ابتدای سال تحصیلی جاری، فعالیت مراکز فرهنگی ایران در بخش‌های تحت کنترل دولت در استان دیرالزور افزایش قابل توجهی داشته است. در این سایت آمده است که حداقل 10 مدرسه دولتی در دیرالزور تحت نظارت سپاه قرار گرفته‌اند و فرهنگسراهای ایران بر برنامه درسی آنها نظارت دارند و زبان فارسی در کنار عربی به عنوان درس اجباری در این مدارس معرفی شده است.

فعالیت آموزشی ایران عمدتاً بر کودکان متمرکز است. بسیاری از مهدکودک‌ها رایگان هستند. علاوه بر این، کودکانی که ثبت نام می‌کنند، کوله پشتی، نوشت‌افزار و هدایای دیگر دریافت می‌کنند.

فعالیت آموزشی ایرانیان در سوریه نیز به شکل برگزاری رویدادهای فرهنگی در دانشگاه‌های دولتی سوریه برگزار می‌شود. به عنوان مثال، در چند سال اخیر، بخش فرهنگ سفارت ایران در سوریه، با همکاری گروه زبان فارسی دانشگاه دمشق، رویدادهایی را به مناسبت شب یلدا، برگزار کرده است.

در حوزه آموزش غیررسمی، همکاری مستقیم بین حزب حاکم بعث سوریه و ایران وجود دارد. در ژوئن 2023، اداره فرهنگ سفارت ایران تفاهم نامه‌ای با سازمان جوانان این حزب، مبنی بر برگزاری فعالیت‌های فرهنگی و دوره‌های آموزشی برای کودکان در هر دو کشور امضا کرد. به گزارش تارنمای اپوزیسیون چشم فرات، سومار ظاهر، رئیس اتحادیه جوانان انقلابی، یک کارگزار ایرانی است که نقشش ترویج فرهنگ و مذهب ایرانی در میان کودکان سوری است.

تبلیغ ایدئولوژی شیعی و ایرانی در سوریه با هدف قرار دادن بخش‌های عمدتاً محروم

سازمان‌های گسترش دهنده ایدئولوژی ایرانی و شیعی در سوریه که در مناطق مختلف کشور به ویژه در استان‌های دمشق، ریف دمشق و دیرالزور فعالیت می‌کنند، از شرایط وخیم بسیاری از سوری‌ها سوء استفاده و مشارکت در فعالیت‌های آن‌ها را تشویق می‌کنند.

فرهنگسراهای ایرانی، دوره‌های آموزشی رایگان و یارانه‌ای زیادی به ویژه به زبان فارسی و همچنین فعالیت‌هایی برای کودکان و نوجوانان از جمله سفر به اماکن شیعی در اطراف ارائه می‌کنند. آن‌ها همچنین بازسازی زیرساخت‌های غیرنظامی مانند بیمارستان‌ها، مساجد، مدارس، مهدکودک‌ها و مواردی از این قبیل را به منظور جلب حمایت مردم از ایران انجام می‌دهند. نمایندگان فرهنگسراها در پارک‌ها، بازارها و سایر مکان‌های عمومی که خانواده‌ها در آن رفت و آمد می‌کنند، تبلیغات ایرانی را پخش می‌کنند. آن‌ها هدایا و آب نبات و همچنین بروشورهای تبلیغاتی فعالیت‌های مرکز را به کودکان می‌دهند. آن‌ها همچنین فیلم‌های کوتاهی را نشان می‌دهند که تأکید می‌کنند ‌نظامیان ایرانی کسانی هستند که سوریه را از دست تروریست‌ها آزاد کردند و این ‌نظامیان فلسطین را نیز آزاد خواهند کرد.

فعالیت‌های ورزشی وسیله دیگری برای تعمیق نفوذ ایرانیان در میان کودکان است. بر اساس گزارش فوریه 2022 در وب‌سایت اورینت نیوز، عناصر هوادار ایران، باشگاه فوتبال الفتووه در دیرالزور را تصرف کردند و به بچه‌ها قول دادند در صورت حضور در فعالیت‌های ایرانی و شیعی در شهر، به تیم جوانان این شهر بپیوندند. در دسامبر 2023، شعبه حزب بعث در دیرالزور، با مرکز فرهنگ ایرانیان در این شهر قراردادی امضا کرد که بر اساس آن، این مرکز از شاخه حزب حمایت مالی خواهد کرد و حزب در ازای آن، جوانان محلی را برای یک تیم ورزشی جدید در مرکز که به یاد  ژنرال قاسم سلیمانی بازی کند، جذب خواهد کرد. در دی ماه امسال فرهنگسرای ایرانیان در دیرالزور زمین‌های ورزشی این شهر را برای استفاده رایگان عموم افتتاح کرد.

وب‌سایت‌های مخالف سوری توضیح می‌دهند که هدف نهایی مراکز فرهنگی ایران، به‌ویژه مراکز دیرالزور، جذب جوانان برای عضویت در گروه‌های شبه نظامی است. در واقع، عناصری وجود دارند که دوره‌های نظامی را برای جوانان سوری ارائه می‌دهند. در دسامبر 2023، دیده بان حقوق بشر سوریه گزارش داد که حزب الله یک دوره آموزشی نظامی برای نوجوانان 12 تا 18 ساله در المیادین در استان دیرالزور برگزار کرده است.

تبدیل مساجد اهل سنت به شیعه؛ گسترش اسلام شیعی

تلاش ایران برای تغییر شخصیت سوریه، که کشوری با اکثریت سنی است، در تبدیل تأسیسات مذهبی اهل سنت به شیعی نیز آشکار است. به عنوان بخشی از این امر، بسیاری از مساجد اهل سنت به مراکز مذهبی شیعیان (حسینیه ها) تبدیل شده‌اند و بسیاری از مساجد به نام قهرمانان ایرانی و شیعه تغییر نام داده‌اند. به عنوان مثال، در فوریه 2022، گزارش شد که مسجد حوبر اهل سنت، در روستایی به همین نام در منطقه حلب، به نام مسجد سیدنا الحسین (ع) تغییر نام پیدا کرده است. به همین ترتیب، در ماه مه 2024 گزارش شد که ایرانیان نام مسجد سعد بن ابی وقاص اهل سنت در شهر تلبیسه نزدیک حمص را به مسجد امام حسین (ع) تغییر داده‌اند. علاوه بر این، بیش از یک بار گزارش شده است که سازمان‌های ایرانی تنها به شرط تغییر نام برای بازسازی مساجد آسیب‌دیده در جنگ، به روند بازسازی این مساجد کمک می‌کنند.

در شهر دیرالزور، جایی که نفوذ ایرانیان قوی است، مرکز فرهنگ ایران طبق گزارشات، پرسنل مسجد را منصوب می‌کند و مبلغان و امامان را برای دوره‌های مذهبی به دفتر وابسته فرهنگی در دمشق می‌فرستد. این امامان و وعاظ برای تشویق مردم محلی به پذیرش اسلام شیعی در ازای دریافت غذا یا کمک مالی آموزش دیده‌اند. اخیراً نیز گزارش شده است که فرهنگسرای ایران شروع به دیکته محتوای خطبه‌های مسجد کرده است. لازم به ذکر است که فعالیت‌های مشابه ایرانیان در مناطق علوی‌نشین سوریه صورت می‌گیرد، هرچند ساکنان آن اغلب با آن مخالفت کرده‌اند.

انجمن ایرانی الزهرا که در اکتبر 2018 توسط ابوالفضل طباطبایی، نماینده سابق ولی فقیه ایران در سوریه تأسیس شد، در استان درعا در جنوب سوریه فعالیت می‌کند و روابط نزدیکی با وزارت اوقاف سوریه در آنجا دارد. به گزارش وب سایت اپوزیسیون «تجمو احرار هوران» که گزارش رویدادهای جنوب سوریه را گزارش می‌دهد، وزارت اوقاف، مبلغان مساجد محلی را در دوره‌های مذهبی و فرهنگی که توسط اداره فرهنگ سفارت ایران برگزار می‌شود، ثبت نام می‌کند.همچنین هیئت‌های مذهبی ایرانی با هدف گسترش مذهب شیعه در بین مردم محلی از مناطق مختلف سوریه حضور دارند.

شیعی شدن سوریه همچنین شامل انتساب جعلی تاریخ شیعیان به اماکن این کشور است. به عنوان مثال، گزارش شد که گروه‌های مورد حمایت ایران ادعا کردند که برخی از مقبره‌های قدیمی در دیرالزور محل دفن سربازان سپاه علی بن ابی‌طالب است. در نتیجه این اماکن، به زیارتگاه و مرکز شیعیان تبدیل شده است.

ایران علاوه بر تلاش‌های فوق الذکر برای ایرانی‌سازی و شیعه‌شدن، در تلاش است تا بخش‌های وسیعی از سوریه را به تصرف خود درآورد و آن‌ها را به مناطقی با اکثریت شیعه تبدیل کند. در چند سال اخیر، وب‌سایت‌های مخالف مکررا گزارش داده‌اند که عوامل شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران مستقیماً یا از طریق آژانس‌های املاک سوریه، به ویژه در استان‌های ریف و دمشق در مرکز کشور، زمین و دارایی می‌خرند. ریف دمشق نزدیک به مرز با لبنان است و بنابراین برای حفظ خطوط تدارکاتی حزب الله بسیار مهم است. این استان همچنین شامل فرودگاه بین‌المللی دمشق و مقر اصلی سپاه در مجاورت آن است. دمشق محل استقرار اماکن مذهبی مهم شیعیان است.  شمال شرق سوریه، برای حفظ خطوط تدارکاتی گروه‌های مورد حمایت ایران، که از ایران، از طریق عراق، تا سوریه و لبنان امتداد دارند، استراتژیک است.

پس از خرید املاک، اعضای گروه‌های مورد حمایت ایران، به همراه خانواده‌هایشان در آن‌ها اسکان داده می‌شوند. روزنامه الشرق الاوسط چاپ لندن در سال 2022 گزارش داد که از اواسط سال 2021، بیش از 300000 ملک در دمشق و ریف دمشق به این روش خریداری شده است که بیشتر آنها توسط ایرانی‌ها و توسط اعضای غیر سوری این کشور خریداری شده است. در سال 2023، این روزنامه گزارش داد که شهر هجیره در ریف دمشق، که در نزدیکی منطقه سیده زینب است، شاهد افزایش قابل توجهی در خرید املاک توسط عواملی بود که با ایران کار می‌کردند. وب‌سایت مخالف «تجمو احرار هوران» در نوامبر 2023 گزارش داد که کل محله‌های دیرالزور و حلب در کنترل اعضای شبه‌نظامیان شیعه است. گفته می‌شود که محله التمو در المیادین، در استان دیرالزور، تحت تسلط اعضای گروه افغانستانی فاطمیون و خانواده‌هایشان است. طبق گزارش‌ها، به منظور پنهان کردن این تغییر جمعیتی، دولت اسد به برخی از شبه نظامیان خارجی تابعیت سوری اعطا کرده است.

گزارش شد که ایران به دولت سوریه دستور داده است تا بازسازی برخی از خیابان‌ها و زیرساخت‌ها را در دیرالزور به تأخیر بیندازد تا مالکان را مجبور کند که املاک خود را ارزان بفروشند. به همین ترتیب، پس از زلزله فوریه 2023 در شمال غربی سوریه، عناصر ایرانی برای خرید ساختمان‌های آسیب‌دیده در حلب به قیمت ناچیز اقدام کردند.