گام‌های بلند بن‌سلمان برای ری‌برندینگ و هویت‌سازی جدید در عربستان به وضعیت بی‌سابقه‌ای منجر شده است که تعجب مخاطبان و البته تقبیح بسیاری را به دنبال داشته است. برنامه‌های پرحاشیه از جمله کنسرتی که در آن خواننده‌ای آمریکایی به نام جنیفر لوپز به شکل نیمه عریانی به روی صحنه اجرا…
گام‌های بلند بن‌سلمان برای ری‌برندینگ و هویت‌سازی جدید در عربستان به وضعیت بی‌سابقه‌ای منجر شده است که تعجب مخاطبان و البته تقبیح بسیاری را به دنبال داشته است. برنامه‌های پرحاشیه از جمله کنسرتی که در آن خواننده‌ای آمریکایی به نام جنیفر لوپز به شکل نیمه عریانی به روی صحنه اجرا رفت و دیگر سلبریتی‌های غربی به ترویج نمادهای ضددینی مانند گردش رقاصه‌ها به دور سازه‌ای کعبه‌مانند پرداختند، بخشی از رویدادهای ساختارشکن پنجمین دوره موسم ریاض بوده است. از همین رو، این رویداد را باید بزرگترین گام علنی حکمرانی جدید سعودی در راستای تحقق سکولاریسم و حتی فراتر از آن، لائیسیته، دانست.
هر چند با توجه به نسخه‌های پیشین جشنواره ریاض، دعوت از ستارگان موسیقی و سینمای جهان و برگزاری کنسرت‌های همراه با رقص و خوانندگی دسته جمعی دیگر پدیده عجیبی نیست، اما برنامه‌هایی که روزهای گذشته در ریاض برگزار شد، چیزی فراتر از صرف یک جشنواره موسیقی و مد لباس بود. روندی که از مدت‌ها پیش در عربستان آغاز شده و آن را با احتیاط و تسامح، سکولاریسم نام می‌نهادیم، امروز می‌توانیم آن را عبور از سکولاریته و ورود به سپهر لائیسیته بدانیم. چنین فرآیندی بیش از هر چیز با مسئله هویت‌سازی در ارتباط است؛ هویتی که زمانی دال مرکزی آن تعصب قبیله‌ای بود و پس از ظهور اسلام هویت دینی تا حد زیادی جای آن را گرفت، امروز در حال عبور به سمت نوعی هویت ملی‌گرایانه سکولار است که مروج اصلی آن نیز رهبران سعودی هستند.
در عربستان همواره نهاد دین از سیاست جدا بوده و هر چند در برهه‌هایی مانند دهه ۲۰ میلادی که سال‌های شکل‌گیری حکومت مستقل سعودی است، نقش نهاد دین و خاندان وهابی آل‌شیخ پررنگ‌تر بوده، اما فی‌ذاته باید حکومت سعودی را حکومتی سکولار دانست. حال، این سکولاریسم خفی در سال‌های حضور بن‌سلمان در قدرت، کم‌کم از وضعیت جدایی دین و سیاست به وضعیت عدم اجازه به دین برای دخالت در امور عمومی و کوتاه کردن دست آن از هر گونه نقش‌آفرینی اجتماعی تغییر کرده است.
در ۲۳ آبان‌ماه ۱۴۰۳، سالن «هزار و یکمین فصل الی صعب» که محل برگزاری نمایش مد لباس برند معروف لبنانی است، شاهد اجرای برنامه توسط سلبریتی‌هایی از جمله سلن دیون، جنیفر لوپز، هالی بری، کامیلا کابایو، نانسی عجرم و بلانکا لی بود؛ اجراهایی که البته با پوشش‌های نابهنجار، واکنش‌ها و اعتراضات بسیاری را برانگیخت. البته سال گذشته نیز موسم الریاض میزبان ایگی آزیلیا، خواننده زن استرالیایی بود که با اجرای آهنگ «الالهة الانثی» و مضامین شرک‌آلود، هنجارشکنی کم‌سابقه‌ای در عرصه فرهنگی این کشور را رقم زد.
در حالی که مدت‌هاست از حاکمان سعودی توقع همدردی با مردم غزه و لبنان در برابر جنایات رژیم صهیونیستی وجود ندارد، اما انتظار می‌رفت این فشن‌شو بهره‌ای از فرهنگ عربی-اسلامی برده یا حداقل با تعالیم و مضامین اسلامی در تضاد نباشد، اما تعدد بازیگران و مدل‌هایی که هر یک اِلِمانی از فرهنگ غربی را با خود به همراه داشتند برای حضار و خبرنگاران تعجب‌برانگیز بود. لکن آنچه بیش از هر چیز خشم مسلمانان را به همراه داشت، وجود یک سازه مکعب شکل مانند کعبه بود که مدل‌های لباس دور تا دور آن می‌رقصیدند و گویی طواف آن شبه‌کعبه را به جا می‌‌آوردند. این شباهت به مناسک مذهبی حج، به قدری شدید بود که بسیاری معتقدند این رویداد هرگز اتفاقی نبوده و اهداف ضداسلامی در پس آن وجود دارد.
رسانه منتقد سعودی با نام خط البلده[1]، معتقد است حکام سعودی از مدت‌ها پیش در فکر ساختن بنایی در برابر کعبه مقدس در ریاض بوده‌اند و این بنای کعبه‌گون آیینه‌ای که مدل‌های عریان لباس را منعکس می‌کرد، هدفی جز به چالش کشیدن اعتقادات مسلمانان با هدف اهانت به قبله آن‌ها نداشته است. خط البلده می افزاید، دلیل این امر تضعیف اسلام برای جلب رضایت صهیونیست‌ها و منحرف کردن حواس و دقت مردم از مسائل مهم‌تری همچون فلسطین است.
یک مقام سعودی در واکنش به این اعتراضات گفت هیچ نمونه مشابهی از کعبه ساخته نشده، بلکه تنها چهار آیینه از زمین تا سقف قرار داده شدند تا تصاویر، مدل‌ها و لباس‌ها را به صورت دیجیتال نمایش دهد. این در شرایطی است که در اوایل سال جاری میلادی، پروژه ساخت یک بنای مکعب‌شکل به نام «مکعب» در ریاض آغاز شد که گفته می‌شود قرار است بزرگترین ساختمان جهان باشد. طرح اولیه این پروژه ۵۰ میلیارد دلاری که طول و عرض و ارتفاعی به اندازه ۴۰۰ متر خواهد داشت، شباهت غیرقابل انکاری با خانه خدا دارد و به نوعی کعبه‌ای مطلا و در ابعاد چندصد متری خواهد بود. این طرح که از ابتدا با مخالفت‌ها و اعتراضاتی روبرو بود، اکنون با رویدادهای موسم ریاض دوباره به سر زبان‌ها برگشته و این تکذیبیه‌ها را غیرقابل باور کرده است.
نکته جالب دیگر در واکنش مسئولان سعودی، گرفتن انگشت اتهام به سمت اسلام‌گرایان و اخوان‌المسلمین است. به طوری که با دفاع محکم از این برنامه‌ها، تمامی انتقادات وارده به هنجارشکنی‌ها از سوی منتقدین را حاصل کارشکنی‌های اخوان دانسته و این سازمان و به طور کلی ایدئولوژی اسلام‌گرایانه را مانعی بر سر راه پیشرفت جامعه و رسیدن مردم به علایقشان عنوان کرده‌اند[2]. پرواضح است که قرائت لیبرال از اسلام که بن‌سلمان سال‌ها پیش آن را به عنوان اسلام میانه‌رو معرفی کرد، کم کم جایگزین اسلام وهابی‌ای می‌شود که در طول دهه‌ها، مدارس علمیه و آموزش های مذهبی در سراسر جهان اسلام را احاطه کرده بود.
از سویی فضای مجازی سعودی و شبکه‌های اجتماعی آن، از این وقایع غافل نبوده و با تکرار هشتگ «نرفض تدنیس بلاد الحرمین» (هتک حرمت به سرزمین حرمین را رد می‌کنیم)، نسبت به آن واکنش نشان دادند. کاربران همچنین دوباره نسبت به دستگیری شیخ دکتر صالح آل‌طالب، امام جماعت سابق مسجد الحرام که در سال ۲۰۲۰ و به دلیل انتقاد از حکومت سعودی راهی زندان شده بود، اعتراض کردند. در واقع مردم عربستان که زیرپا گذاشته شدن مقدسات خود را به وضوح مشاهده می‌کنند و در این مسیر تنها سکوت علمای دینی را می‌بینند، بیش از پیش یادآور عالمانی هستند که شجاعت انتقاد و ایستادن در برابر کج‌روی های آل‌سعود را داشته‌اند.
در این میان، توجهات به سمت علمای جامیه که در سال‌های اخیر وظیفه توجیه تصمیمات حاکمان سعودی و سفیدشویی هنجارشکنی‌های فرهنگی را بر عهده داشته‌اند، جلب شده است. از جمله این افراد، شیخ عائض القرنی است که پس از طرح انتقاداتی از حکومت سعودی و دستگیری‌اش، از مواضع خود عقب‌نشینی کرده و اکنون هم‌صدا با آل‌سعود، از تصمیمات بن‌سلمان حمایت می‌کند. ترکی الشلهوب[3]، معارض شناخته‌شده سعودی، بخشی از سخنان یکی از علمای جامیه را منتشرکرده که در آن از مردم می خواهد در برابر شرب خمر و زنای آشکار حاکم جامعه نیز سکوت کرده و آن را تکذیب کنند. با اشاره به این سخنان، الشلهوب معتقد است نمی‌توان از چنین عالمانی انتظار انتقاد و برخورد با این هنجارشکنی‌ها را داشت.
در ادامه‌ی واکنش‌های اعتراضی به هنجارشکنی‌های این جشنواره، جمعی از «علمای امت اسلامی» با انتشار بیانیه‌ای[4]، برگزاری کنسرت و جشنواره مد را در عربستان محکوم کردند. در این بیانیه آمده است: «با قاطعیت، برگزاری جشنواره‌های فاسد در ریاض و سایر شهرهای عربستان سعودی که به انتشار فحشا و بی‌عفتی منجر می‌شود، محکوم می‌کنیم». این بیانیه به امضای ۱۶ نهاد اسلامی از کشورهای گوناگون و همچنین بیش از ۲۰ شخصیت دینی مطرح در علوم اسلامی رسید.
به طور کلی به نظر می‌رسد مسیری که بن‌سلمان در آغاز به قدرت رسیدنش آغاز کرده، اکنون با سرعت بالایی و بدون احتیاط و ملاحظه نسبت به امواج خشمی که در بخش‌های سنتی و مذهبی جامعه عربستان برانگیخته خواهد شد، ادامه پیدا می‌کند. گویی او دیگر نگرانی چندانی از بحران مشروعیت ندارد و کاملا به سمت جامعه‌ای غیر/ضد دینی پیش خواهد رفت. برای حکومت سعودی میزبانی از اکسپو ۲۰۳۰ و جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ بهانه کافی جهت پافشاری روی طرح‌ها و پروژه‌های جنجالی از این قبیل را داده و سرکوب مخالفین را آسان‌تر کرده است. این نمادها و رویدادها زمانی زنگ خطر را بیشتر به صدا در میاورند که با طرح‌های بنیادی‌تری در تغییر افکار و سلیقه عموم مردم همراه شود؛ از جمله تغییر کتاب‌های درسی و اجازه به رواج همجنس گرایی. چه اینکه سرمربی تیم فوتبال الاتحاد زنان عربستان،[5] با همراه داشتن دستبندی رنگین که نماد اقلیت‌های جنسی است و همچنین اثری از ستاره داوود روی دست خود، که البته آزادانه و در انظار حضور و فعالیت دارد، نشانه‌ای است بر عزم راسخ آل‌سعود در رقم زدن یک انقلاب ایدئلوژیک تمام‌عیار و نادیده‌گرفتن مخالفت‌ها و اعتراضات.
به نظر می‌رسد تلاش‌های رهبران سعودی در این راستا، هر چند طبقه متوسط جدید و بخشی از جوانان را با خود همراه کرده است، اما اعتراضاتی از گوشه و کنار و از حساب‌های توییتری پیدا و پنهان مشاهده می‌شود نشان می‌دهد این اقدامات – حداقل تا کنون – نتوانسته به جامعه هویتی یکپارچه ببخشد و حتی بالعکس، موجب بروز واکنش‌های مخالف از سوی مردم و به طور خاص قشر مذهبی و سنتی این کشور شده است؛ هر چند باید توجه داشت اعتراض به روندی که کاملا حکومتی است در جامعه‌ای که تمام فضای آن زیر رصد دقیق نهادهای امنیتی و سایبری است، تا حد زیادی غیرممکن و بسیار خطرناک است.
با این حال و بر اساس آماری که دولت سعودی در نوامبر ۲۰۲۳ منتشر کرده بود، تنها حدود ۲۰ درصد از جوانان بالای ۱۵ سال عربستان در جشن‌ها و جشنواره‌های ملی شرکت کرده‌اند. به گفته منابع دولتی دلیل عمده جوانان سعودی برای عدم شرکت در این جشن‌ها و جشنواره‌ها، هزینه بالای آن بوده است[6]. هر چند گزارش سال ۲۰۲۴ هنوز منتشر نشده است، اما از همین نمونه پیشین میتوان دانست که این گونه رویدادها تنها بخش محدودی از جامعه را مخاطب خود قرار داده و بخش کثیری از ساکنین این کشور تمایل و یا دسترسی به آن ندارند.
اکنون باید دید آیا بدنه فعلی حاکمیت سعودی خواهد توانست جامعه موزائیکی عربستان را با فشارهای بالا به پایین برای تثبیت هویت ملی مدرن، یکدست سازد و با فائق آمدن بر شکاف‌های روزافزون فرهنگی و اقتصادی، دولت-ملتی به معنای درست کلمه بنا کند یا نه.
[1] https://x.com/saudibus222/status/1857862040829690360
[2] https://www.alarabiya.net/saudi-today/2024/11/17/باحث-سعودي-حملات-جماعة-الاخوان-تتزامن-مع-كل-فعالية-لموسم-الرياض-
[3] https://x.com/TurkiShalhoub/status/1857470432657682657?t=_yNY0pcnFXiVAaxvA__Imw&s=19
[4] https://rasanews.ir/003EIi
مطالب مرتبط
