مقتدى صدر و عمار حكيم و هويتى تركيبى

انديشمند و نويسنده جنجال برانگيز عراقى کنعان مکیه در كتاب خود "الفتنه" نخبگان سياسى شيعه را كه پس از سال 2003 بر عراق حاكم شدند، به زندگى در توهمى متهم مى كند كه از نظر وى نامش "دولتى شيعى" مى باشد. اين توهم عبارت از محدود كردن هويت ملى يا پافشارى بر تعريفى يک جانبه از آن در مرحله پس از صدام حسين مى باشد.

سخن کنعان مکیه اتهامى نبوده است كه نيازمند به اثبات تبرئه يا برائت جويى از آن در لحظه تاريخى مرتبط با خود باشد بلكه اساسا نزد برخى ها اقدامى حساب شده در حال و حتى در آينده بود و نزد برخى ديگر هم واكنشى بود كه برخى از توجيه هاى خود را همراه داشت كه مرتبط با گذشته اى دور و نزديک بوده و در اجزاى ساختار درونى و اجتماعى شیعیان وجود داشته است.

جماعتی که همانند گروه هاى عراقى ديگر از محروميت و آزار و كنار گذاشته شدن رنج برده بودند. همچنين اين واكنش نتيجه جغرافيا و دموگرافى پيچيده اى بوده است كه همزمان راه ارتباطى و راه جداسازى را با دو همسايه اى تشكيل داد كه يكى از آنان چشم داشتى به عراق داشت و ديگرى نسبت به عراق محتاط بود و اين موضوع باعث شد جريان شيعى در معرض شكستى دوگانه قرار گيرد كه از يک سو منجر به از دست دادن نقش خود به عنوان اكثريت ملى و برادر بزرگتر جريان هاى ديگر گردید و از سوى ديگر اين موضوع مرتبط با هويت گسترده تر آن در زمينه هاى ميراث اجتماعى، فكرى، تاريخى، جغرافيايى و سياسى اش بود.

در تحولات سياسى عراق تعريف هاى عقيدتى و سياسى هويتى هم دچار تحولات بزرگى شد و اين در نتيجه نزاع هاى ملى بزرگ و تجارب فرعى شوک آور بود كه جريان هاى سه گانه عراق (شيعه، اهل سنت و كرد) آن را سپرى كرده اند: اهل سنت پس از تسلط داعش بر بخش بزرگى از مناطقشان و كردها پس از پيامدهاى همه پرسى براى جدايى اقليم كردستان و شيعيان پس از اعتراضات اكتبر 2019 و شكست پروژه اسلام سياسى شيعى مسلح در عراق تعریف های عقیدتی و سیاسی آنان دچار دگرگونی شد؛ برای شیعیان علت آن بخشى از پيامدهاى اعتراضات اكتبر 2019 بود که نخبگان و نيروهاى سياسى شيعى حاكم را زير فشار جامعه -و نه ضرورتا از روى باور- به باز كردن فضا در برابر نيروهاى مدنى يا غير حزبى براى اداره مرحله اى انتقالى و براى تشكيل نيروهايى سياسى تازه تأسيس با هويتى غيرعقيدتى وادار كرد. اما برخى از اين نيروهاى سياسى شيعه كلاسيک فراتر از اين ها رفتند و بازسازى در ساختار تشكيلاتى و مردمى و فكرى و ساختار هويتى خود پرداختند و اين در راستاى هماهنگى به دلیل تحول بزرگى بود كه در سال 2019 رخ داد و اين تحول در فضاى عمومى اعتراضات اكتبر 2019 -به ويژه شيعى- بود؛ در اينجا درخصوص جريان ها هم منظور ما به طور مشخص دو جريان صدر و حكيم است.

دو جريان حكمت به رهبرى عمار حكيم و صدر به رهبرى مقتدى صدر تحولات بزرگى را سپرى كردند. در نتيجه جريان اول پس از جدايى هاى عديده هويت عمومى و هويت مختص به خود را نشان داد و اين در نتيجه تصميمات شجاعانه اى بود كه رهبر آن در چند مرحله تا نگرش اخير در بعد هويتى اتخاذ كرد. در اين راستا حكيم طى اظهاراتى در فوريه 2023 در برابر نخبگان شيعه از عراق و دنيا درباره ويژگى هاى تشيع ملى در هر كشورى سخن گفت و اين به معناى وابستگى شيعيان به كشورى كه در آن زندگى مى كنند و درآميخته شدن در آن جامعه در كنار بقيه وابستگى ها و نگرش هاى فكرى و عقيدتى در آن است. اما درباره تشيع ملى مختص به عراق فراتر از اين ها پيش رفت و در سخنانش به اين نكته اشاره داشت "يک شخص نمى تواند شيعه عراقى باشد و همزمان به وطنى ديگر با ويژگى های متفاوت وابسته باشد يا اين كه قوانين كشورى ديگر را پياده سازى كرده يا فرهنگى متفاوت با جامعه خود برخلاف تمايل آنان وارد كند".

اما جريان صدر كه داراى پايگاه مردمى گسترده ترى در سطح شيعى است، در راستای پيش بينى هاى مرتبط با بازگشتش به فعاليت سياسى و بازسازى ائتلاف هايش براى رسيدن به دولت اكثريت در مقابل دولت توافقى، رهبر اين جريان مقتدى صدر در پيام هاى اخيرش به هوادارانش و متحدانش از محتواى سياسى اقدامات پيش روى خود تحت عنوان "جريان ملى شيعى" پرده برداشت و اين گامى جسورانه در ساماندهى دوباره هويت جريانش با تقدم هويت ملى بر هويت عقيدتى در ترتيب نامگذارى آن است. اين گام لحظه اى نيست بلكه نتيجه سال ها تجربه اى است كه جريانش آن را سپرى كرده است بطوريكه جدايى هاى عديده از جريانش براى وى رهايى از نهادهاى قدرت وابسته به نيروهاى راديكال را فراهم كرد تا از اين طريق انعطاف بيشترى در ادراک ديگران كه مانند جريان او نيستند، داشته باشد. اين موضوع به بازگشت انسجام ميان جريانش و نيروهاى شيعه مدنى و سكولار كمک خواهد کرد كه با صدر بر روى پروژه ملى توافق دارند.

به طور عملى هر دو سيد صدر و حكيم به هويت تركيبى باور دارند كه عبارت است از "من عراقى عرب مسلمان شيعى هستم" و عنصر آخر يعنى تشيع، هويتى فقهى و روحانى است و يک ایدئولوژی عمومى نيست و تشيع در اينجا نيازمند عنصر اول يعنى عراقى بودن براى پاسداشت از آن است و اين در حيطه فعاليت و وظايف دولتى مى باشد كه ضامن تمام خصوصيت و ويژگى هاى هويت ملى است. اين همان نگاهى است كه مرجعيت نجف از نظر فقهى به آن تمايل دارد و آن انحصار ولايت امت بر خودش است. اين بدان معناست كه اين دو سيد در بعد نجفى خودشان به عنوان فرزندان خانواده هایی با اصالت دينى و در بعد سياسى و مردمى خودشان گام هاى پيش دستانه بسيار جسورانه اى را برداشتند كه معانى داخلى و ملى و شيعى داشته و مرتبط با فضاى عمومى خارج تشيع هم است و داراى نشانه هاى روشن براى مرحله ما بعد مرجعيت فعلى نجف و هويت مرجعيت اعلاى نجف در آينده است.