ظهور فرهنگ چینی در عربستان؛ آیا اژدهای سرخ حریف نفوذ فرهنگی پردامنه غرب می‌شود؟

روابط میان چین با کشورهای عرب خلیج فارس هیچ‌گاه تنش‌زا نبوده و عربستان نیز از این روند مستثنی نیست. از آغاز روابط دیپلماتیک میان عربستان و چین در سال 1990، احترام متقابل در دستور کار طرفین قرار داشته است. در سال‌های اخیر که حضور اقتصادی چین در منطقه غرب آسیا و خلیج فارس پررنگ‌تر شده و بسیاری از کالاهای مصرفی منطقه از این کشور تامین می‌شوند، نگاه جوامع عرب نیز نسبت به این شریک شرقی مثبت‌تر شده و در حالی که اعتماد عمومی نسبت به سیاست‌های خاورمیانه‌ای امریکا هرروز در حال افول است، چین توانسته اعتماد رهبران و ملت‌ها را کسب کند. بر اساس پیمایش جوانان عرب که سال گذشته موسسه ASDA’A در دوبی انجام داد، پس از ترکیه، چین دومین کشوری بود که جوانان عرب آن را متحد و دوست خود می‌دیدند (80درصد پاسخ‌دهندگان چین را انتخاب کردند). در این نظرسنجی امریکا در جایگاه هفتم قرار گرفت[1]. سخنگوی وزارت خارجه چین این نتایج را حاکی از اعتماد و خلوص در روابط عرب‌ها با چین توصیف کرد.

عربستان سعودی در پی ایفای نقش جهانی همسو با اهداف چشم‌انداز 2030، در زمینه‌های اقتصادی، فناوری و حتی امنیتی، روابط راهبردی با چین آغاز نموده است. در این میان گسترش قلمرو فرهنگی عربستان به عنوان یکی از پایه‌های این چشم‌انداز، ارتقای سطح تبادلات فرهنگی و افزایش قدرت نرم این کشور از جمله اهداف استراتژیکی است که در دستور کار وزارت فرهنگ سعودی قرار گرفته و چین یکی از کشورهایی که عربستان روابط گسترده فرهنگی با آن برقرار کرده و در صدد تعمیق آن می‌باشد. هر دو کشور در پی تعاملات تجاری و اقتصادی فزاینده با دیگری، در پی تعمیم آن به حوزه فرهنگ نیز بوده‌اند و از ابتکارات دیپلماسی فرهنگی استقبال کرده و می‌کنند. به طور کلی روابط فرهنگی میان دو کشور را می‌توان در چند عنوان دسته‌بندی کرد:

زبان: بر اساس توافق قبلی میان دولت چین و عربستان سعودی، در آگوست امسال (مرداد 1403) تعداد 175 معلم آموزش زبان چینی از این کشور وارد عربستان شدند تا کار خود را در مدارس ابتدایی و راهنمایی عربستان آغاز کنند. هدف از این اقدام، آشنا کردن نسل جوان عربستان با زبان و فرهنگ آسیایی و به طور خاص چینی بوده تا آن‌ها بتوانند در اینده از مهارت‌های زبانی خود بهره برده و همچنین در دانشگاه‌های چین تحصیل کنند.

توجه به مقوله آموزش زبان چینی و همچنین یادگیری زبان عربی توسط چینی‌ها در جلسات رسمی نیز بازتاب داشته است. سال گذشته در افتتاحیه یک مجمع سرمایه‌گذاری در جازان عربستان با حضور سفیر چین، دو دانشجوی سعودی به زبان چینی به سفیر خیر مقدم گفتند. این اقدام با تحسین و البته تعجب سفیر چین همراه شد. او نیز در پاسخ در چند جمله کوتاه عربی از آن دو تقدیر کرد.

هنر، موسیقی، فیلم و کتاب: پس از سفر اخیر شاهزاده بدر بن‌عبدالله، وزیر فرهنگ عربستان، به چین و امضای چندین توافقنامه در زمینه هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، تئاتر، معماری، طراحی و هنرهای سنتی و صنایع دستی، این همکاری‌های فرهنگی وارد مرحله جدیدی شد. در همان روزی که این توافقنامه امضا شد، وزارت فرهنگ عربستان از راه اندازی جایزه شاهزاده محمد بن سلمان برای همکاری فرهنگی بین عربستان سعودی و چین در شعبه کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز در پکن نیز خبر داد. موسم جده در جولای 2024 نیز اقدام به برگزاری نمایشگاهی با نام «برج چین» کرد که در آن آثار و صنایع دستی و سنتی چین به فروش گذاشته شد. علاوه بر این، معماری منحصر بفرد شرقی در این نمایشگاه در معرض دید مخاطبان عربستانی قرار گرفت[2].

در ادامه فعالیت‌های فرهنگی مشترک میان دو کشور، عربستان به عنوان مهمان ویژه جشنواره بین‌المللی کتاب پکن که در ماه ژوئن 2024 برگزار شد، حضور پیدا کرد. علاوه بر این، در ژوئن سال جاری کتابخانه ملی ملک فهد در ریاض، کتاب های چینی اهدایی کتابخانه ملی چین را به مجموعه خود اضافه کرد. این کتاب ها - که موضوعاتی از جمله تاریخ، اقتصاد، گردشگری و فرهنگ را پوشش می دهند - به زبان های عربی و انگلیسی نگاشته شده‌اند که شامل محتواهایی در باب زبان چینی و بخشی از اثار نیز مشخصا برای کودکان تدوین شده‌اند که فرصتی برای سعودی‌ها برای آشنایی با چین و فرهنگ آن است[3].

مسئله دیگری که در روابط فرهنگی میان چین و عربستان حائز اهمیت است، تولیدات تلویزیونی و سینمایی است. برای مثال، در سریالی تلویزیونی با نام «ستاره‌ها سفر را آغاز می‌کنند»، گروهی از جوانان چینی به کشورهای مختلف سفر کرده و با فرهنگ آن کشورها آشنا می‌شوند. در فصل پنجم سریال، این گروه به سه شهر عربستان رفته و مخاطبان چینی را با فرهنگ، زبان، تاریخ و معماری عربستان و به طور ویژه این آشنا می‌سازد[4].

گردشگری: دولت سعودی علاوه بر تعامل گسترده با چین در جهت کاهش اتکا به غرب و متنوع‌سازی همتایان اقتصادی خود، تعمیق روابط فرهنگی با این کشور پهناور شرقی را با هدف به نمایش گذاشتن میراث فرهنگی و تاریخی خود و متعاقب آن، جذب و تبادل گردشگر میان دو کشور دنبال می‌کند. در سال 2023، عربستان سعودی از بیش از صدهزار بازدیدکننده چینی استقبال کرد و این کشور اکنون قصد دارد تا سال 2030 این رقم را به پنج میلیون گردشگر چینی افزایش دهد. در سال 2023، بزرگترین پویش تبلیغاتی عربستان در چین برگزار شد و بنا بر گزارش حمید فهدالدین، رئیس سازمان گردشگری عربستان، در پی برگزاری این کمپین تبلیغاتی، تقاضای رزور (هتل و بلیط هواپیما) از چین برای ورود به عربستان 277 درصد افزایش یافت[5].

جذب گردشگران چینی نه تنها اولویت عربستان، که هدفی برای سایر کشورهای خلیج فارس نیز به شمار می‌آید و نوعی رقابت میان آن‌ها و عمدتا میان عربستان، امارات و عمان در جذب توریست‌های شرقی به‌ویژه چین وجود دارد.

با وجود این اقدامات و گسترش نفوذ فرهنگی چین در عربستان، کشور اخیر همچنان در بخش عظیمی از زندگی اجتماعی مردم شاهد تاثیر فرهنگ غربی و به طور مشخص، امریکایی است. در عربستان همچنان آموختن زبان انگلیسی و تسلط بر آن افتخار و امتیازی ویژه محسوب می‌شود. سبک زندگی جوانان بیش از آن که متاثر از فرهنگ شرقی باشد، از فرهنگ غربی تاثیر پذیرفته است. همچنان در این کشور فیلم‌ها، موسیقی‌ها و شخصیت‌های امریکایی محبوب و پرطرفدارند و در فهرست فیلم‌های در حال اکران سینماهای عربستان، زبان انگلیسی حتی از فیلم‌های عربی پیشی گرفته و در حالی که دو گویش متفاوت از زبان هندی در میان فیلم‌های عربستان دیده می‌شود، هنوز اثری از تولیدات سینمایی چین نیست. هر چند سرریز مسائل سیاسی و نظامی در جامعه دیدگاه‌های منفی نسبت به امریکا ایجاد نموده و فضای جامعه را برای پذیرش فرهنگ‌های رقیب شرقی مهیاتر نموده، اما فرهنگ چینی همچنان راهی طولانی برای جایگزین شدن با فرهنگ امریکایی و یا بدل شدن به فرهنگ خارجی غالب در کشورهای عرب خلیج فارس دارد.

[1] https://global.chinadaily.com.cn/a/202306/27/WS649af26ca310bf8a75d6bf03.html

[2] https://arab.news/22k8q

[3] https://www.arabnews.com/node/2211981/saudi-arabia

[4] https://www.globaltimes.cn/page/202407/1315306.shtml

[5] https://www.arabnews.com/node/2416191/saudi-arabia