سياست زدگى شعر و ادبيات روسى

پس از مدت كوتاهى از حمله تروريست هاى وابسته به گروه داعش به سالن موسيقى در موسكو در 22 مارس 2024 بسيارى از سياستمداران روس از جمله پوتين مسئوليت نهايى اين اقدام را بر گردن اوكراين انداختند كه در زمان فعلى روسيه عليه آن جنگى راه انداخته است. نخبگان سياسى روس انگيزه هاى متعددى براى بيان چنين ادعايى داشتند.

از يک سو چنين ادعايى به نفرت عمومى از اوكراين و غرب كمک مى كرد و از سويى ديگر باعث بى توجهى با دوستى روسيه با برخى از گروه هاى اسلامگرا مانند حماس و طالبان مى شد. در همين راستا از نظر تحليلگر سياسى ولادمير پاستوخوف پافشارى بر اينكه اوكراين مسئول حمله بوده است به روسيه اين امكان را مى دهد تا محبور به جنگ در دو جبهه نباشد كه عبارت از جبهه اى عليه اوكراين و جبهه اى عليه گروه هاى اسلامگراى افراطى است. نظرسنجى ها هم از چنين وضعيتى حمايت مى كنند زيرا طبق نتايج يک نظرسنجى از سوى مركز پژوهشى آمريكايى كه در ميان روس ها انجام شده بود، 50‎%‎ از شركت كنندگان معتقدند اوكراين عامل اين حمله تروريستى بوده است.

يكى از نشانه هاى ترويج اتهامات دولت روسيه عليه اوكراين شعرى بود كه در شبكه هاى اجتماعى روسيه منتشر شد و اين شعر در وبسايت هاى خبرى پديدار گشت و به نظر مى رسد مسئولان كرملين به صورت عامدانه در انتشار آن ميان روس ها دست داشته اند. طبق وبسايت ها اين شعر منسوب به شاعران مختلفى شده است اما به احتمال زياد از شاعر اهل لوهانسک اشغالى در اوكراين "آليونكا چرى" باشد. نكته قابل توجه در فاميل مستعار و انگليسى است كه بخش دوم نام و نام خانوادگى وى را تشكيل مى دهد و بيانگر اين است كه به رغم دشمنى موجود در فرهنگ روسى و نظام سياسى آن عليه آمريكا و بريتانيا اما زبان انگليسى همچنان زبان پيش فرض براى فرهنگ روسى محسوب مى شود. در پاسخ به اين شعر يک روزنامه روس طى شعرى نوشت "كسى كه نمى تواند در ميدان نبرد پيروز شود، به شكلى پست به افراد بدون سلاح حمله مى كنند، امشب در موسكو صلحى وجود ندارد...در حاليكه دود سياه بالاى سالن بلند شده است، واژگانى براى پاسخ به آن وجود ندارد...اى مردم روسيه! خود را آماده كنيد. اى شهر من! قوى باش. هيچ راهى وجود ندارد كه از طريق آن بتوانند همه ما را بترسانند".

از زمان آغاز جنگ روسيه و اوكراين در فوريه سال 2022 تعداد اشعار روسى منتشر شده در اينترنت افزايش داشته است. برخى از اين اشعار حمايت خود از جنگ را بيان مى كنند و برخى ديگر نه فقط با جنگ روسيه مخالفت مى كنند بلكه گفتمان تبليغاتى كرملين مبنى بر "خير بودن" روسيه در اين جنگ را هم به چالش مى كشانند.

شعر مقاومت معاصر فعلى كه عليه جنگ روسيه و اوكراين است بيشتر از گذشته به پرسش هايى درباره چگونگى تفكر انسان و تعامل وى با اتفاقات معاصر و چگونگى اميد انسان پاسخ دهد. اين شعر باعث مى شود صداهاى ساكت در جوامع روس زبان شنيده شوند. يكى از شاعران ضد جنگ روس سرجى ليبگراد است. وى تا سال 2022 در روسيه زندگى مى كرد و از مشهورترين شاعران و روزنامه نگاران محلى بود. اما پس از جنگ روسيه و اوكراين وى به مناطق اشغالى در فلسطين مهاجرت كرد و همچنان از آنجا به فعاليت هاى ادبى خود عليه جنگ ادامه مى دهد. بخشى از اشعار او چنين است "مرگ از عشق قوى تر است، ترس از وجدان قوى تر است...روسيه از اوكراين قوى تر است، به همين علت گزينه اى ديگر باقى نماند، هر آنچه باقى مانده است، تكرار است...اوكراين، وجدان، عشق". در اين شعر ليبگراد بر ارزش هايى اصرار دارد كه از نظر وى مهم مى باشند، حتى اگر همگى تصميم گرفتند اين ارزش ها يعنى عشق، وجدان و اوكراين در برابر نيروى متجاوز بايد شكست بخورند.

نزاع ميان روسيه و اوكراين يک دهه است كه شروع شده و از سال 2014 مى باشد. اما در سال هاى گذشته به جنگى همه جانبه انتقال يافت. در اين زمينه دولت روسيه در ارائه تفسيرى منسجم با اهداف جنگ شكست خورد و به جاى آن غرب و اوكراين را متهم به روس ستيزى كرد.

از ويژگى هاى شعر اين است كه مى توان آن را به سرعت نوشت و نيازى به فعاليت رسانه اى گسترده براى نشر آن نيست و به همين دليل شعر ابزارى تعيين كننده در گسترش و فهم راه هايى جديد براى انديشيدن و ارتباط و تجربه احساسات مى باشد. به عبارتى ديگر شعر به مخالفان جنگ براى انسجام تجارب فردى دردناک آنان در قالب بيان تاريخى گسترده تر كمک مى كند.

سال 2022 شاهد تأليف و نشر اشعارى در شبكه هاى اجتماعى بود كه به مخالفت با شاعران هوادار جنگ و سركوب در روسيه مى پرداخت. يكى از اين اشعار كه به طور معجزه آسايى مجوز انتشار در روسيه را گرفت از شاعر روسى "يورى لوينگ" بود. با اين حال اشعار حامى جنگ و دولت پوتين انتشار بيشترى دارند و به صورت منظم صادر مى شوند. در سال 2023 به نظر مى رسيد موج ضد جنگ همزمان با عقب نشينى شاعران ضد جنگ رو به فروكش كردن بود اما در سال 2024 با نگاهى سريع به مجله هاى الكترونيک مى بينيم شعر مقاوم در برابر جنگ و دولت سركوبگر بار ديگر رو به افزايش بوده است. به طور كل انديشيدن در سايه جنگ وجه متمايزى در ميان شاعران روس شده است. در اين راستا شاعرانى مانند ليبگراد در نهايت صراحت شعر مى سرايند اما برخى ديگر از كلمات رمزآلود و مجازى استفاده مى كنند. با اين حال صراحت يا عدم آن هميشه بستگى به محل زندگى و مهاجرت شاعر ندارد. براى نمونه ژرمن لوكومنيكوف و واروارا ندگلو شاعرانى هستند كه در روسيه زندگى مى كنند و بيان آنان صريح مى باشد. اما صرف نظر از اين نمونه ها شاعران داخل روسيه معمولا در بيان خود محتاطانه تر عمل مى كنند.