اسلام سیاسی در تونس

بعد از آغاز خیزش های خاورمیانه از تونس، در کشور های تاثیر گرفته از این خیزش ها عمدتاً به وسیله انتخابات و یا تغییر حکومت ها، جریان اخوان المسلمین بر سر کار می‌آمدند. از مصر به وسیله آقای "محمد المُرسی" و تونس با آقای "راشد الغنوشی" گرفته، تا جریانات محکم مخالفت با بشار اسد در سوریه به رهبری اخوان المسلمین، تا بر سر کار بودن حزب اخوان المسلمین اردوغان در ترکیه، و تا فلسطین و جریان اخوان المسلمین حماس. یک جبهه اخوانی در حال شکل گیری بود و منجر به اتفاقاتی شد که بر اساس شناخت جمهوری اسلامی و ارتباطات قبلی با این جریان، مایه شگفتی بودند. از جمله واکنش ها و اهانت های آقای "محمد المرسی" در سفر چند ساعته اش به ایران برای کنفرانس عدم تعهد و پس از آن استفاده از عبارت "دوست عزیزم شیمون پرز" در نامه ای خطاب به او، که از رهبری اخوانی دور از انتظار بود. آقای "راشد الغنوشی" نیز در فرودگاه هنگام بازگشت از لندن به تونس عنوان کرد تونس ایران نیست و من خمینی نیستم؛ و در واقع از همان ابتدا تفکیک خود از ایران را اعلام کرد.

روابط تمام شاخه های اخوان المسلمین و شورای ارشاد آنها با ایران در زمانی که به قدرت رسیدند، رابطه قابل قبولی نبود. آنها ثابت کردند این جریان -به عنوان قدیمی ترین و عمیق ترین جریان اسلام گرا، به‌خصوص در چهارچوب اهل سنت- هنگامی که به حکومت و قدرت برسد عملکرد و اعتقادات متفاوتی خواهد داشت. چراکه از یک جریان اسلام گرا انتظار می‌رفت در جهت تحکیم و تقویت احکام اسلامی، وحدت اسلامی و جبهه متحد جهان اسلام باشد؛ نه آنکه مانند آقای المرسی مقابل سوریه بایستد. تا حدی که حاضر باشد ارتش مصر را که هیچ گاه در مقابل رژیم صهیونیستی قرار نگرفته، در مقابل بشار اسد قرار دهد. در تونس هم جریان اخوان المسلمین و آقای الغنوشی پروژه ای تحت عنوان "تسفیر" - به معنای سفر دادن- را دنبال می‌کردند. آنها سعی می‌کردند با زمینه سازی، فضاسازی و تحریک جوان ها، با هزینه دولتی جوان ها را داوطلبانه به سوریه بفرستند تا در کنار گروه های تروریستی علیه بشار اسد و علیه ایران بجنگند. در واقع به دست جریان اخوانی حاکم بر تونس به سوریه تروریست اعزام میشد. آنچه ما از این جریان هنگامی که در قدرت و حکومت بود دیدیم، صبغه قدرت طلبی و عملگرایی داشت و با آنچه اعتقادات اخوانی محسوب می‌شد و از جریانی اسلام گرا انتظار می‌رفت، فاصله زیادی داشت.

به طور مشخص در حوزه حکومت اخوانی ها در تونس، جریان "النهضة" قبل از این به عنوان "حرکة الاتجاه الاسلامی" مشهور بود. این حرکت در اواخر دوران آقای بورقیبه به وجود آمد. در ابتدای استقلال تونس رابطه "جامعة الزیتونة" یا دانشگاه الزیتونه -به عنوان مرکز و منشا جریان اسلامی در تونس- با آقای بورقیبه رابطه خوبی بود؛ اما به تدریج با موضع گیری های لائیک، ضد دینی و غربی او از او فاصله گرفته و در مقابلش ایستاد. آقای بورقیبه هم به طور متقابل تا جایی که توانست جریانات دینی و خصوصاً این دانشگاه را به حاشیه برد و کمرنگ کرد. بورقیبه تلاش کرد تا جامعه تونس جامعه ای غیردینی، سکولار و غربی باشد. بخشی از اهالی الزیتونه را تبعید و بعضی را زندانی و محکوم کرد.

در ابتدای کودتای آقای بن علی علیه بورقیبه در سال 1987 -که کودتای خونینی محسوب نمی‌شد-، جریان اسلامگرا و اخوانی با بن علی همراه شدند. بن علی نیز در ابتدای امر به آنها میدان داد چراکه به کمک آنها نیاز داشت؛ اما به تدریج این جریان خودش را در قدرت دید و خیلی از الزامات سیاسی را کنار گذاشت و بسیاری از اعضای آن تندروی کردند. جریان اخوان المسلمین در کشور تونس و حتی در دیگر کشور ها تندرو های زیادی دارد و همین امر باعث می‌شود دولت ها نتوانند به آنها میدان بدهند تا هر کاری انجام دهند. بنابراین پس از مدتی بن علی هم راه بورقیبه را طی کرد و شروع به قلع و قمع کردن اهالی الزیتونه کرد. آنها را زندانی و تبعید کرد -همانطور که آقای راشد الغنوشی عملاً به انگلستان تبعید شد -، دفاتر "النهضة" را تعطیل کرد و...

بعد از انقلاب تونس و سقوط بن علی، جریان النهضة به رهبری راشد الغنوشی تقریبا یک دهه کامل -از سال 2011 تا 2021- قدرت را در دست گرفت. ریاست جمهوری، نخست وزیری، وزرا و مجلس در اختیار این جریان بود و مردم نیز به این جریان متوجه بودند و راه حل مشکلات را در دستان این جریان می‌دیدند و با میل به آن رای داده بودند. البته النهضة به لحاظ تحزب قوی ترین حزب تونس هم بود.

> بنی:
در دهه حکومت اخوان المسلمین در تونس، ناکارآمدی های زیادی اتفاق افتاد و مردم تونس شاهد افزایش مفاسد از جمله فساد اداری و فساد دولتی بودند، تورم زیادی ایجاد شد و طبقه
[۱/۲۶،‏ ۲:۲۱ ب.ظ] baniali: متوسطی که در دوران بن علی میزان قابل توجهی از مردم را پوشش می‌داد و حاکی رفاه نسبی آنان بود تحلیل رفت؛ همین امر باعث افزایش زیاد شکاف طبقاتی و ضریب جینی شد و نسبت به توان مدیریتی جریان اخوان در تونس حالت دل زدگی ایجاد

در این دهه اتفاقات سیاسی نیز رقم خورد، از جمله مسئله پرونده "تسفیر" به معنای اعزام جوانان تونسی به عنوان تروریست -به تعبیر آنان مجاهد- به سوریه و مسائلی که بازگشت آنان ایجاد می‌کرد. یا تندروی های دینی که در کنار ناکارآمدی اقتصادی رخ داد، و این تندروی ها در جامعه ای اتفاق می‌افتاد که غربزده ترین و سکولار ترین جامعه عرب به حساب می‌آید. تا حدی که گاها متصور می‌شوید این جامعه مسلمان نیست و به غرب نزدیک تر است تا به اسلام. تندروی های دینی در این جامعه در کنار ناکارآمدی اقتصادی و شکاف طبقاتی و ایضاً پرونده تسفیر همگی باعث شدند تا مردم تونس از جریانات اسلامگرا منزجر شوند و خواهان برکناری این جریان باشند.

ترور دو تن از سران سیاسی مخالف النهضة، آقای "شکری بلعید" و آقای "محمد براهیمی"، به این انزجار و کنار رفتن جریان النهضة سرعت بخشید. در همان زمان در فضای رسانه تونس احتمالاتی مطرح شد مبنی بر دست داشتن النهضة در این ترور ها، به‌خصوص که شاخه "الکرامة" که از جریان النهضة منشعب شده بود، گرایشات سلفی داشت. میدان دادن به شاخه هایی با گرایشات سلفی موجب شد تا دوران حکومت اخوان المسلمین برای شیعیان تونس دوران بسیار سختی باشد و فشار زیادی را متحمل شوند. همچنین یکی از سخت ترین دوران های حضور جمهوری اسلامی در تونس از نظر سیاسی و فرهنگی، دوران حکومت اخوان المسلمین بود. طبیعتاً انتظار می‌رفت رابطه یک حکومت اسلامگرا نسبت به حکومت های سکولار با جمهوری اسلامی رابطه بهتری باشد؛ اما خلاف این اتفاق افتاد و دوران سختی برای ایران و شیعه پدید آمد. غرور و تکبر سران النهضة و تصور آنها مبنی بر ایجاد یک قطب قدرت در منطقه به نام اخوان موجب شده بود تا نگاه بالا به پایین و گرایشات بسیار تندی نسبت به ایران و شیعه داشته باشند.

در آن دوران این جریان رابطه بسیار خوبی را با آمریکا برقرار کرد و این مایه تعجب است که بیشترین رابطه سیاسی جریان النهضة به جای کشور های اسلامی با آمریکا و غرب بود.

نقل کردند که در ایران همایشی از طرف مقام معظم رهبری برگزار می‌شود و آقای راشد الغنوشی نیز دعوت می‌شود. او دعوت نامه عمومی مهمان های ویژه را نمی‌پذیرد و اظهار می‌کند من رهبر النهضة هستم؛ پس رهبر ایران باید مستقیماً مرا دعوت کند وگرنه نمی‌آیم. آقای گلپایگانی از دفتر رهبری با امضای خودشان از او دعوت مخصوص می‌کنند؛ دعوت‌نامه دست او می‌رسد ولی باز هم نمی‌آید! حتی در زمانی که آقای راشد الغنوشی ریاست مجلس تونس را بر عهده داشت و اکثر نمایندگان و وزرا به جریان النهضة گرایش داشتند، افرادی از ایران برای او هدیه نفیسی می‌آورند و تقاضای ملاقات می‌کنند. ایشان ملاقات نمی‌دهد و به حالت توهین آمیزی می‌گوید هدیه را به دفتر من ارسال کنید!

لذا برای ما ثابت شد که جریان اخوان المسلمین تا زمانی که در قدرت نیست به دنبال متحد و موید می‌گردد؛ و طبیعت جمهوری اسلامی که احساس قرابت و حمایت از جریانات اسلام گراست باعث می‌شود تا متحد خوبی برای آنان تلقی شود. اما زمانی که به قدرت می‌رسد عملگرا و منفعت طلب می‌شود و اعتقادات خود قبل از روی کار آمدن را فراموش می‌کند.

از سال 2020-2021 آقای "قیس سعید" روی کار آمد که با جریان النهضة زاویه جدی داشت. او متوجه سه خواسته اصلی مردم بود و از آن زمان تا اکنون بر این سه خواسته تکیه کرده و همین امر موجب محبوبیت اوست. اولین خواسته مردم مبارزه با فساد بود که از ابتدا شعار آقای قیس سعید بود و تقریبا به آن عمل کرد. دستگیری های بزرگی را رقم زد و عوامل فساد را قلع و قمع کرد. او حتی سران بزرگ اقتصادی و کارخانه داران بزرگی که حتی شعب بین‌المللی داشتند را دستگیر کرد و جرئت او برای این کار تحسین برانگیز بود. دومین خواسته مردم موضوع فلسطین بود که به شدت به آن گرایش داشتند؛ آقای قیس سعید نیز از همان ابتدا "التطبیع خیانة العظمی، عادی سازی خیانت بزرگ" را عنوان کرد و محکم و جدی از فلسطین حمایت کرد. سومین خواسته مردم مقابله با جریان النهضة بود. یکی از دلایل محبوبیت و انتخاب او همین مسئله بود. کماکان با وجود بیشتر شدن ناکارآمدی های اقتصادی در دولت اقای قیس سعید، او تداوم قدرت دارد و یکی از دلایل این مسئله مقابله او با جریان اخوان المسلمین است.

> بنی:
مردم به حدی از دوران اخوان المسلمین داغ دیده‌اند که از هر کسی که با آنها مخالفت و مقابله کند حمایت می‌کنند، هر چند اداره کشور را به خوبی انجام ندهد و تورم وجود داشته باشد. در طول دو سال گذشته بسیاری از رهبران النهضة دستگیر، تبعید و محکوم شدند. آقای راشد الغنوشی با وجود سن بالا مکرراً به دادگاه فراخوانده می‌شد و ماه ها در
[۱/۲۶،‏ ۲:۲۳ ب.ظ] baniali: حصر خانگی و تحت نظر بود تا چند ماه قبل که دستگیر و به حبس محکوم شد و هم‌اکنون در زندان است. در طی این مدت حتی یک نفر مقابل درب زندان تحصن یا تجمع نکرد و خواستار آزادی رهبر جریان النهضة نشد. دستگیری رهبر این جریان و رئیس مجلس قبلی برای مردم تونس مسئله ای ایجاد نکرد؛ اما جالب است که به جز کشور های قطر و ترکیه که جریان اخوانی بر آنها حاکم بود، این آمریکا و انگلیس بودند که به این دستگیری اعتراض و ابراز نگرانی کردند.

از آن سو بسیاری از نخبگان تونسی که اهل مقاومت هستند، حامی فلسطین هستند، با جمهوری اسلامی رابطه خوبی دارند و دوستان ما هستند، به حدی از النهضة و اخوان المسلمین منزجر هستند که با شنیدن اسم آن بدنشان کهیر می‌زند! یعنی فارغ از انزجار عقلانی، از نظر عاطفی از این جریان تنفر دارند. افرادی از جریان اسلامگرا در تونس تنفر دارند که خود در زندگی شخصیشان انسان های متدینی به شمار می‌آیند. آنها سکولار یا لائیک نیستند؛ بلکه بین اسلام و اسلام سیاسی مطرح شده توسط اخوان کاملاً تفکیک قائلند. مردم تونس با وجود انزجار از جریان اسلامگرای النهضة، اسلام را کنار نگذاشتند. آنها از اسلام منزجر نیستند، بلکه به دلیل عملکرد النهضة از اسلام سیاسی تنفر دارند. جریان های مقاومت، جریان های دوست و حامی جمهوری اسلامی و جریان های شیعه در تونس همگی مخالف جریان اسلامگرا و اخوانی النهضة هستند.

تصور ما این بود که به دلیل عنوان اسلامگرا و تشابه اسمی موجود، اشتراکات زیادی داریم و می‌توانیم همکاری کنیم؛ اما تجربه دوران حکومت اخوانی ها در تونس خلاف این را ثابت کرد. ثابت کرد زمانی که آنها قدرت را در دست دارند اوضاع برای ما بهتر نمی‌شود و چه بسا بدتر هم می‌شود. طبیعتاً جمهوری اسلامی باید با جریانات اسلامگرا احساس قرابت بیشتری می‌کند؛ چراکه خود نیز جریانی اسلامگرا محسوب می‌شود. جریانات قومی-عربی، فرانکوفون، سکولار و لیبرال در تونس هنگامی که متوجه شوند با "جمهوری اسلامی ایران" طرف هستند از آن دوری می‌کنند و مذاکرات را پایان می‌دهند. آنها از اساس و بنیان با اسلامی بودن حکومت مشکل دارند. بنابراین طبیعیست که جمهوری اسلامی گرایش خود را به جریانی اسلامگرا نزدیکتر ببیند؛ حداقل آنها نسبت به اسلام و احکام اسلام ارق بیشتری دارند. حداقل آن است که وقتی اخوان المسلمین سر کار باشد صرفاً به دلیل اسلامی بودن نظام، از جمهوری اسلامی دوری نمی‌کند و مشکل بنیادین ندارد. اما در عمل شاهد آن بودیم که ضرر قرائت اسلام سیاسی در حکومت اخوان المسلمین و النهضة برای ما بیش از بر قدرت بودن جریانات سکولار است.

ملاحظه مورد توجه آن است که ما باید میان رهبری جریان اخوان، برخی شخصیت های جریان اخوان و فضای غالب بر این جریان تفاوت قائل باشیم. به طور مثال علی رغم مخالفت های آنها در موضع گیری های مختلف با ما، عمدتاً در موضوع فلسطین و مقاومت حامی و همراه هستند؛ یا عمدتاً مخالف تسلط آمریکا هستند؛ اغلب مخالف وهابیت هستند؛ اغلب متدین و حامی اسلام هستند و... . لذا نباید همه اخوانی ها -چه در تونس و چه در غیر آن- به یک چشم نگاه کرد.

در تونس بسیاری از دوستان نزدیک ما که دوست حقیقی جمهوری اسلامی محسوب می‌شوند اخوانی هستند. ما در تونس کماکان با شخصیت های اخوانی کار میکنیم. در آخرین مراسم بیست و دوم بهمن که در سفارت جمهوری اسلامی برگزار شد آقای راشد الغنوشی دعوت شد و با وجود آگاهی به سابقه او تکریم نیز شد. همچنان رابطه خود با این جریان را حفظ کردیم و آن را قطع نکردیم؛ اما به آنچه میان ما در هنگام قدرت داشتن آنها اتفاق افتاده واقفیم. علاوه بر مشترکاتی که ذکر شد، شخصیت هایی از اخوان وجود دارند که با وجود شرایط دوران حاکمیت اخوان علیه ما، کماکان نسبت به ایران گرایش مثبت دارند.

بنابراین نتیجه آن نیست که جریان اخوان المسلمین را از دایره خود حذف و یا رابطه با آنها را قطع کنیم، بلکه مسئله شناخت بهتر از آنهاست. از جمله آن‌که در ایران تصور می‌شود آقای راشد الغنوشی محبوب است در حالی که منفور است؛ یا تصور می‌شود اخوان المسلمین، النهضة و اسلام سیاسی در تونس به ما نزدیک است در حالی که اصلا نزدیک نیست و تجربه خلاف آن را ثابت کرده است.
دکتر آجیلی رایزن فرهنگی ج.ا.ایران در تونس