آیا ایرانیان با انتخاب پزشکیان، تغییر را به دست می‌آورند؟

مرگ ناگهانی ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور محافظه کار، در حادثه سقوط هلیکوپتر در ماه می منجر به تغییر شگفت انگیزی در چشم‌انداز سیاسی ایران شده است. مسعود پزشکیان، نامزد جناح اصلاحات، در انتخابات ریاست جمهوری ایران به عنوان جانشین رئیسی انتخاب شد و به سه سال تسلط محافظه کاران بر دولت پایان داد. از این دوره به عنوان دوره‌ای سخت از نظر اقتصادی یاد می‌شود.

بسیاری از ایرانیان با بی‌تفاوتی و ناامیدی عمیق از جمهوری اسلامی و سیاست‌های آن به این انتخابات نزدیک شدند اما نتایج انتخابات پیام روشنی از تغییر را ارسال کرد، که هم توسط کسانی که شرکت کردند و هم توسط تعداد قابل توجهی که تصمیم گرفتند از رای دادن خودداری کنند، بیان شد.

انتخابات در جمهوری اسلامی نه آزاد است و نه عادلانه، بلکه می‌تواند رقابتی باشد. شورای نگهبان، یک نهاد 12 نفره از حقوق دانان و روحانیون، صلاحیت کاندیداها را کنترل می‌کند. برخلاف انتخابات ریاست جمهوری سال 2021، این بار یک اصلاح طلب برجسته، پزشکیان، نماینده پنج دوره قبلی مجلس در ایران، وزیر اسبق بهداشت و جراح قلب، اجازه یافت که کاندید شود.

پزشکیان برای شرکت در یک کارزار پرجمعیت از شش نامزد، که در آن تنها اصلاح طلب بود، تایید شد. نتایج انتخابات نشان می‌داد که حدود 40 درصد از رای دهندگان واجد شرایط در دور اول شرکت کردند، رکوردی پایین، که یک هفته بعد با پیروزی پزشکیان به نزدیک 50 درصد افزایش یافت. میزان کم مشارکت، نارضایتی رای دهندگان از وضعیت موجود و رد آن‌ها از بسیاری از سیاست‌هایی که جمهوری اسلامی را نشان می‌دهد.

پزشکیان متعهد شد که با فساد مبارزه کند تا رشد اقتصادی را تحریک کند و تنش‌های بین‌المللی را برای جذب سرمایه گذاری خارجی کاهش دهد. وی با تاکید بر ضرورت خروج ایران از فهرست سیاه گروه اقدام مالی (FATF)، از همسو کردن قوانین مالی ایران با استانداردهای جهانی در زمینه پولشویی و تامین مالی تروریسم حمایت کرد. پزشکیان از توافق هسته‌ای سال 2015 که به طور رسمی به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می‌شود، دفاع کرد که ایران تا زمانی که ایالات متحده در سال 2018 به طور یکجانبه از آن خارج شد، به آن پایبند بود. رقبای محافظه کار او، او را به خاطر تمایل به پیروی از مسیر میانه رو رئیس جمهور سابق حسن روحانی، که آنها ادعا می‌کنند به طور ساده لوحانه به ایالات متحده و اروپا تکیه کرده و در نهایت شکست خورده است، مورد انتقاد قرار دادند.

علاوه بر سیاست اقتصادی و خارجی، پزشکیان همچنین بر اصلاحات داخلی تمرکز کرد. وی با اشاره به استفاده فراگیر ایرانیان از فیلترشکن برای دور زدن سانسور، وعده کاهش محدودیت‌های اینترنتی را داد. او از مشارکت برابر زنان در تمام زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حمایت کرد.

پزشکیان که از یک خانواده کرد وآذری است، سعی کرد رای اقلیت‌های قومی را در این کشور جذب کند. موفقیت انتخاباتی او به طور قابل توجهی با حمایت چنین رای دهندگانی، به ویژه در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی در شمال غربی ایران، تقویت شد. رای‌های این مناطق در شمارش نهایی تعیین‌کننده بود.

در این زمینه، جامعه مدنی ایران و فعالان حقوق بشر در رویکرد خود به انتخابات به دو دسته تقسیم شدند. بسیاری از آن‌ها از تحریم حمایت کردند و استدلال کردند که انتخابات نمی‌تواند تغییر قابل توجهی را که آن‌ها به دنبال آن بودند، ایجاد کند. آن‌ها معتقد بودند که شرکت کردن فقط یک سیستم ذاتی ناقص را مشروعیت می‌بخشد.

از سوی دیگر، برخی از فعالان برجسته طرفدار دموکراسی، از جمله کیوان صمیمی، علیرضا رجایی و فخر السادات محتشمی پور، تصمیم به رای دادن گرفتند. صمیمی در مطلبی با تاکید بر حمایت از پژشکیان اظهار داشت:«شما از من انتظار دارید که در برابر اقتدارگرایی مقاومت کنم و حق با شماست اما به نظر من، رای دادن به گفتمان علیه اقتدارگرایی ادامه مقاومت است.»

رهبران جنبش سبز سال 1388 هم به دو دسته تقسیم شدند: مهدی کروبی به پزشکیان رای داد، در حالی که میر حسین موسوی در مورد انتخابات سکوت کرد. هر دو از سال 1389 در بازداشت خانگی هستند.

سابقه سیاسی بی‌عیب و نقص پزشکیان در تضاد با فساد و خویشاوندی گسترده‌ای که بسیاری از مقامات جمهوری اسلامی را آزار داده است، برجسته است. پزشکیان به خاطر صراحت خود شناخته شده است و سابقه طولانی در انتقاد از سوء استفاده‌های دولت دارد. پس از انتخابات ریاست جمهوری سال 1388، او علنا واکنش شدید دولت به معترضان را محکوم کرد و باعث واکنش شدید اعضای محافظه کار پارلمان شد. او همچنین در برابر مرگ مهسا امینی، یک زن جوان کرد که در سپتامبر 2022 درگذشت، موضع قاطع گرفت.

پزشکیان در گفتوگو با رسانه‌های ایران با انتقاد از واکنش دولت به اعتراضات سال 2022 گفت:«آیا برخورد خشن و اجباری با مردم، اعتقادات را به آنها تحمیل می‌کند؟ حق نداریم به مردم چیزی را دیکته کنیم.» او همچنین لایحه عفاف و حجاب را محکوم کرده است که مجازات‌های جدیدی را برای رعایت حجاب اجباری معرفی می‌کند و قول داده است که تصویب آن را به قانون مسدود کند.

قابل ذکر است که پزشکیان همواره مورد حمایت شورای نگهبان نبوده و در انتخابات گذشته با رد صلاحیت مواجه بوده است. در سال 2021، نامزدی ریاست جمهوری او توسط شورای نگهبان رد شد. سال گذشته، هیئت اجرایی وزارت کشور در ابتدا صلاحیت او برای انتخابات مجلسرا رد کرد اما شورای نگهبان بعدا آن را تایید کرد.

هنوز مشخص نیست که پزشکیان تا چه حد می‌تواند به وعده‌های انتخاباتی خود عمل کند. رئیس جمهور بالاترین مقام در ایران نیست، این مقام متعلق به رهبر عالی، آیت الله علی خامنه‌ای، است. اگرچه رئیس جمهور بر اداره روزانه دولت نظارت دارد و نفوذ قابل توجهی بر سیاست داخلی و خارجی دارد، ما قدرت او محدود به ویژه در مسائل امنیت ملی است.

محمدجواد آذری جهرمی، وزیر سابق ارتباطات در دوران روحانی، در روز دور دوم انتخابات، اشاره کرد که کابینه پزشکیان شامل حضور همه گروه‌های سیاسی خواهد بود. در طول مناظره‌های ریاست جمهوری، پزیشکیان خود را «اصول گرای اصلاح طلب» توصیف کرد و گفت من یک اصول گرا هستم و برای این اصول است که ما می‌خواهیم روند امور را اصلاح کنیم. او بر موضع غیر حزبی خود تاکید کرد و تمایل خود را برای همکاری با همه جناح‌های سیاسی، هم اصلاح طلب و هم محافظه کار ابراز کرد.در کابینه منصوب خواهد کرد یا خیر.

صرف نظر از ترکیب آن، کابینه پزشکیان باید رای اعتماد مجلس را تضمین کند، که در حال حاضر توسط محافظه کاران به رهبری محمد باقر قالیباف، احاطه شده است. به دلیل درگیری‌های شدید محافظه کارانه بین جناح‌های قالیباف و جلیلی در پارلمان، پزشکیان می‌تواند یک شریک مشتاق در قالیباف پیدا کند. روزنامه اصلاح طلب شرق در این رابطه خاطرنشان کرد:«قالیباف-پژشکیان می‌توانند جفت خوبی برای ایجاد اجماع در پروژه‌های ملی، از برجام و FATF گرفته تا توسعه اقتصادی کشور باشند.»

در حالی که پزشکیان به قدرت می‌رسد، با چالش حرکت در یک چشم‌انداز سیاسی پیچیده و انجام وعده‌های خود روبرو است. ریاست جمهوری او پیامدهای قابل توجهی برای روابط ایالات متحده و ایران و چشم‌انداز کاهش تنش دارد. حشمت الله فلاحت پیشه، نماینده سابق اصلاح طلب مجلس در این زمینه اظهار داشت:« آمریکا و اروپا در دوران [محمد] خاتمی و روحانی فرصت‌های کاهش تنش با ایران را از دست دادند و هزینه‌های قابل توجهی را متحمل شدند. امیدوارم این فرصت را با دولت پزشکیان از دست ندهند.»