دیپلماسی دانشگاهی رابطة العالم الاسلامی؛ تعامل صادقانه یا نمایش تبلیغاتی؟

رابطة العالم الاسلامی در دوره محمد بن سلمان نقش متفاوتی یافته است. به نوشته اندیشکده واشنگتن، «سال‌ها تلاش سعودی‌ها برای ترویج وهابیت از طریق رابطة العالم الاسلامی» جریان داشت، اما از زمان قدرت‌گیری محمد بن سلمان، مسیر این نهاد «در جهت متفاوتی» قرار گرفته است. در این چارچوب، دبیرکل جدید رابطة العالم الاسلامی، شیخ محمد بن عبدالعزیز العیسی، به‌عنوان چهره «میانه‌روی مذهبی» سعودی معرفی شده و در یکی از محوری‌ترین اقدامات خود، سیاست دیپلماسی دانشگاهی را در پیش گرفته و تلاش کرده با سفر به دانشگاه‌های معتبر غربی تصویری نو از اسلام و نقش عربستان ارائه کند.

محمد العیسی در این راستا به دانشگاه‌ها و مراکز مختلفی رفت. برای نمونه، او در ژانویه ۲۰۲۰ در دانشگاه «کاتولیکا دل ساکرو کووره» میلان (Unicatt) سخنرانی کرد و در اکتبر ۲۰۲۱ در نیویورک در دانشگاه یهودی یشیوا^[1] درباره روابط یهودیان و مسلمانان گفتگو داشت. در نوامبر ۲۰۲۲ به دانشگاه کلمبیا^[2] در نیویورک رفت و با بودجه رابطة العالم یک «آزمایشگاه بین ادیانی» در دانشکده معلمان راه‌اندازی کرد. العیسی در سپتامبر ۲۰۲۴ سخنرانی «حقوق و مذهب: چشم‌انداز صلح» را در دانشکده حقوق هاروارد^[3] ارائه داد و در جولای ۲۰۲۴ در مؤسسه بین‌ادیانی وولف، وابسته به دانشگاه کمبریج^[4]، بر لزوم ترویج صلح جهانی تأکید کرد. در تازه‌ترین اقدام خود نیز محمد العیسی چند هفته پیش به دانشگاه‌های استنفورد^[5] و دوک^[6] رفت و درباره میراث تمدن اسلامی و مفاهیم ارزشی آن سخنرانی کرد. این حضورها نشان می‌دهد رابطة العالم الاسلامی با دیپلماسی دانشگاهی فعالانه تلاش می‌کند وارد گفتگوی علنی با مراکز علمی غرب شود.

در این جلسات و سخنرانی‌ها، پیام رسمی برجسته، مقابله با «سخن‌پراکنی نفرت‌آمیز» و ترویج همزیستی است. به‌طور نمونه، در سخنرانی استنفورد ۲۰۲۵ ریشه‌های تعارضات ایدئولوژیک (چه دینی و چه فکری) بررسی و ضرورت فهم و همکاری جوامع مختلف تأکید شد. پس از راه‌اندازی آزمایشگاه کلمبیا نیز العیسی گفت «رابطة العالم به مبارزه با سخن‌پراکنی نفرت‌آمیز و تعصب در همه اشکال» متعهد است. او بارها تکرار کرده که این نهاد «فعالیت سیاسی» نمی‌کند و هدفش ترویج صلح و «ارزش‌های اسلامی» است. به بیان خود رابطة العالم الاسلامی، محورهای اصلی برنامه‌های دانشگاهی‌اش بر همزیستی ادیان، میثاق مکه و جداسازی آموزه‌های اصیل اسلامی از برداشت‌های افراطی متمرکز است (مانند تاکید بر منشور مکه در سخنرانی Stanford). این پیام‌ها ظاهراً با جهت کلی دیپلماسی ایدئولوژیک سعودی هم‌خوان است؛ اما چند ویژگی انتقادآمیز دارد.

با این حال، ناظران بی‌طرف به فروض پشت این پروژه‌ها شک دارند. دیمیتری دورسی، تحلیل‌گر برجسته حوزه خاورمیانه، می‌نویسد تلاش‌های العیسی «فراتر از سخنرانی و نمادگرایی» نمی‌رود و بیش‌تر جنبه روابط عمومی دارد تا تغییر واقعی. به گفته دورسی، او تلاش می‌کند محمد بن سلمان را چهره‌ای اصلاح‌طلب جا بزند، اما این تلاش «صرفاً نمایش روابط عمومی» است. همچنین برخی شرکت‌کنندگان در این جلسات به‌طور مبهم گفته‌اند که پس از دیدار با العیسی «واقعاً ندانسته‌اند چه فکری بکنند». یکی از پژوهشگران هم با اشاره به استمرار انتشار کتاب‌های تندرو در عربستان پرسیده چگونه می‌توان به اظهارات او اعتماد کرد در حالی که بازار ریاض مملو از نوشته‌های ضدهمزیستی است. به‌عنوان مثال استفان لاکروز (پژوهشگر سیاسی فرانسوی) تاکید کرده است که دستگیری روحانیان منتقد و سرکوب مناظره‌های مذهبی باعث شده اصلاحات سعودی بیشتر شبیه «یک نمایش روابط عمومی» باشد تا یک تحول بنیادی.

دیپلماسی دانشگاهی رابطة العالم اگرچه پوششی برای نشان دادن نیت صلح و اعتدال است، اما نشانه‌ای از تغییر ساختاری عمیق به شمار نمی‌رود. بسیاری از کارشناسان معتقدند این سفرها بیش از آنکه به گسترش بحث‌های علمی بینادین بینجامد، هدفی تبلیغی دارد تا وجهه عربستان را بهبود ببخشد. تا زمانی که تغییرات واقعی در محتوا و ساختار قدرت در عربستان اعمال نشود، این تحرکات دانشگاهی را می‌توان ابزاری نرم‌افزاری برای مشروعیت‌بخشی به حکومت دانست نه ضمانتی برای اصلاحات واقعی.

^[1] yu.edu/news/yeshiva-university-welcomes-muslim-world-league-secretary-general-sheikh-dr-mohammad-al-issa-for-inaugural-presidential-forum-conversation

^[2] arabnews.com/node/2208871

^[3] arabnews.com/node/2573236

^[4] aawsat.news/8sb5n

^[5] saudigazette.com.sa/article/652309

^[6] prn.to/4lvRN3A