«معرفی کتاب: «استقرار پایدار اسلام در ترکیه

کتاب «The Enduring Hold of Islam in Turkey: The Revival of the Religious Orders and Rise of Erdoğan» نوشتهٔ دیوید اس. تانگ (David S. Tonge) است. این کتاب در اکتبر ۲۰۲۴ توسط انتشارات هرست (Hurst Publishers) در ۳۸۴ صفحه منتشر شده است. نویسنده نیمی از عمر خود را در ترکیه سپری کرده است. او فارغ‌التحصیل کالج مگدالنِ دانشگاه آکسفورد است و با بی‌بی‌سی، گاردین، آبزرور و فایننشال تایمز همکاری خبری داشته است.

تانگ، نویسنده و روزنامه‌نگاری که مدتی به‌عنوان خبرنگار در آنکارا فعالیت داشته است، تلاش می‌کند تا بافت‌هایی را که ترکیه را به هم پیوند می‌دهد، بررسی و توضیح دهد. تمرکز او بر «بازگشت توقف‌ناپذیر اسلام سنی به طور کلی، و به‌ویژه فرقه‌های عرفانی دینی» است و این‌که چگونه این عناصر امروزه در «فرهنگ ترک‌ها» نقشی اساسی دارند.

شاید بسیاری از تصویری که تانگ ترسیم می‌کند شگفت‌زده شوند. به هر حال، از زمان سقوط امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۲۲، ترکیه اغلب مترادف با حرکت به سوی سکولاریسم و لیبرالیسم دینی بوده است؛ جریانی که از سنت‌های عمیقاً ریشه‌دار «رواداری» زاده شده بود.

هیچ‌کس بهتر از مصطفی کمال آتاتورک، که پس از مصائب جنگ جهانی اول و تکه‌تکه شدن امپراتوری کهن عثمانی توسط قدرت‌های اروپایی پیروز، ترکیه را هدایت کرد، نماینده این گرایش نبود. آتاتورک مصمم بود ترک‌ها را به عصر مدرن وارد کند و دین و رهبران دینی را مانعی بر سر راه اصلاحات مهم می‌دید. او در دهه ۱۹۲۰ گفت: «خطبه‌ها باید مردم را روشن و راهنمایی کنند و بس.» و موعظه‌هایی که قرن‌ها قدمت داشتند، به نظر او تنها موجب می‌شدند مردم در حالت «جهل و غفلت» باقی بمانند.

تانگ استدلال می‌کند که علیرغم ظاهر امر، قرن گذشته نه تنها شاهد کاهش نفوذ دین در جامعه ترکیه نبوده است، بلکه درست برعکس آن اتفاق افتاده است، زیرا «ترکیه جدید اردوغان بیشتر عثمانی قدیمی است تا نو‌عثمانی.» اسلام سنی به تدریج و با اطمینان به نقش خود به‌عنوان بخش مرکزی هویت فرهنگی مردم بازگردانده شده است. در قلب این احیا، طریقت نقشبندیه و شاخه‌های مختلف آن - از جمله ارنکوی، سلیمانجی، اسکندرپاشا، اسماعیل‌آغا و منزل - قرار دارند که در تمام نهادهای ترکیه جایگاه خود را تثبیت کرده‌اند.

این طریقت‌ها - که قرن‌ها بخش جدایی‌ناپذیر زندگی دینی، اجتماعی و فرهنگی ترکیه بوده‌اند - امروزه نفوذ زیادی بر دولت دارند. آنها میلیون‌ها نفر را برای انتخابات، اعتراضات یا بیان نظراتشان بسیج می‌کنند. چهره‌های برجسته این طریقت‌ها اغلب منافع تجاری گسترده و درهم‌تنیده‌ای دارند که معمولاً با پیوندهای خانوادگی نزدیک تقویت می‌شود. برخی، مانند عثمان نوری توپ‌باش، یک شخصیت پدرانه که کار تبلیغ دینی را با نویسندگی پرکار تلفیق کرده، در رسانه‌های اجتماعی طرفداران عظیمی دارند که با علاقه‌ای پرشور اظهاراتشان را دنبال می‌کنند.

نفوذ نقشبندی‌ها نه تنها در ترکیه بلکه در خارج از این کشور نیز فوق‌العاده است؛ بخشی از این امر به لطف جوامع گسترده دیاسپورای ترک در سراسر جهان و بخشی دیگر به دلیل تلاش و انرژی صرف‌شده برای ایجاد زیرساخت‌ها (و سرمایه‌گذاری) از آسیای مرکزی تا بالکان، از کلن تا بروکلین است.

تانگ توضیح می‌دهد که گروه‌های مختلف نقشبندیه گاه برای به دست آوردن قلب‌ها و ذهن‌ها - و همچنین دسترسی به منابع مالی و راهروهای قدرت - با یکدیگر رقابت می‌کنند. اردوغان به خوبی این مسئله را درک کرده و با چاپلوسی از رهبران معنوی، حضور در مراسم خاکسپاری‌شان و ایراد سخنرانی‌هایی که با پیام‌های آنان همخوانی دارد، پایه قدرتی تقریباً شکست‌ناپذیر ایجاد کرده است.

با این حال، یکی از مؤثرترین ابزارهای جذب، ارجاع به دینداری و خلوص بوده است. تانگ نشان می‌دهد که این مسئله بهایی سنگین داشته است. از یک سو، این امر به عرضه نسخه‌ای سخت‌گیرانه از اسلام سنی در مدارس منجر شده که در آن نظریه داروین به طور مکرر به چالش کشیده می‌شود یا متفکران برجسته اظهار می‌کنند که تماشای تلویزیون خطرناک‌تر از «نشستن با یک مار» است. از سوی دیگر، این مسئله به ایجاد ساختارهای موازی در نهادهای دولتی منجر شده که سوژه‌ای برای درام‌های روان‌شناختی و پر از رسوایی‌ها، توطئه‌ها و رقابت‌ها فراهم کرده و گاه دولت ترکیه را به آستانه فروپاشی رسانده است.

جدی‌ترین و بارزترین این مسائل در ژوئیه ۲۰۱۶ رخ داد، زمانی که تلاشی تمام‌عیار برای کودتا انجام شد و طی آن جنگنده‌های اف-۱۶ نیروی هوایی ترکیه کاخ ریاست‌جمهوری را هدف قرار دادند. مقصر اصلی این اتفاق به‌طور کامل محمد فتح‌الله گولن شناخته شد؛ مردی که به نظر بسیاری در غرب «نمونه‌ای از اسلام متسامح و نماد روشنگری اسلامی» بود. اما دولت ترکیه اندکی پیش از کودتا جنبش او را یک سازمان تروریستی معرفی کرده بود. گولن که در اکتبر درگذشت، زمانی به اردوغان نزدیک بود، اما پس از اختلافات چشمگیر، به تبعید در آمریکا رفت و از آنجا یک امپراتوری چند میلیارد دلاری را مدیریت می‌کرد که شامل صدها مدرسه، ده‌ها مؤسسه بهداشتی، اتحادیه‌های کارگری و موارد دیگر می‌شد.

تانگ، مفسری زیرک است که با همدلی و اقتدار از میان پیچیدگی‌های سیاست، هویت و باورهای معنوی ترکیه عبور می‌کند. با این حال، او نتیجه می‌گیرد که «اسلام در امپراتوری عثمانی غنی، عمیق و متنوع بود» و طریقت‌های صوفیه تنوع و تحمل را تشویق می‌کردند. اما امروزه «محدوده اسلام عرضه‌شده» کاهش یافته است؛ زیرا عرفان و مهربانی جای خود را به دیدگاه نقشبندی داده که «پرخاشگر و غیرمداراگر» است. این موضوع باید قابل تأمل باشد، زیرا ترکیه فراتر از اردوغان است؛ «ترکیه جدید طریقت‌های نقشبندی را به‌عنوان پایه خود دارد.» این طریقت‌ها ساختارهایی گسترده، فراگیر و مقاوم دارند. «آنها و میلیون‌ها پیروشان در آنجا خواهند بود تا شکل بدهند... و خطوط کلی ترکیه پساسکولار را رنگ‌آمیزی کنند.» این نکته‌ای حیاتی است که باید درک شود - چه این قرن، قرن ترکیه باشد و چه نباشد. تانگ کار فوق‌العاده‌ای کرده است که به ما یادآوری کند افراد در تاریخ اهمیت ندارند، بلکه این نهادها هستند که ستون‌های قدرت را تشکیل می‌دهند.

منبع: فایننشال تایمز