سازمان دیانت؛ بازوی پنهان ترکیه در اروپا

متن زیر برگرفته از فصل «دیانت در اروپا» نوشته سِنَم آدار است که در کتاب Handbook of Political Islam in Europe به سردبیری توماس یاگر و رالف تیه‌له در سال ۲۰۲۴ منتشر شده است. این فصل نقش و جایگاه نهاد دینی دیانت ترکیه را در میان جوامع مهاجر ترک در اروپا بررسی کرده و با تحلیل سیاست‌های فرهنگی و دینی دولت ترکیه، به چگونگی تأثیرگذاری این نهاد بر دیاسپورای مسلمان و چالش‌های پیش‌روی آن در بستر سیاسی و اجتماعی غرب می‌پردازد.

ادعای ترکیه بر نمایندگی از مسلمانان، به موضوعی بحث‌برانگیز در تعاملات میان رهبری این کشور و دولت‌های اروپایی در دهه گذشته بدل شده است. این مسئله در حالی مطرح می‌شود که روابط آنکارا با پایتخت‌های اروپایی رو به وخامت نهاده و احساسات بومی‌گرایانه و تمدن‌گرایانه در اروپا در حال افزایش است. در این دوره، دولت حزب عدالت و توسعه (AKP) از طریق نهادهایی مانند سازمان دیانت و مؤسسات وابسته به آن در سراسر اروپا، تلاش کرده است در زندگی جامعه ترک‌تباران خارج از کشور مداخله کند. با این حال، تردیدهایی درباره گستردگی فعالیت‌های ترکیه در زمینه اسلام سیاسی در اروپا وجود دارد.

این نوشتار به بررسی فعالیت‌ها، اهداف و استراتژی‌های ترکیه در غرب اروپا می‌پردازد؛ جایی که تقریباً ۸۵٪ از جمعیت ترک‌تباران خارج ترکیه در آن ساکن هستند. با تمرکز اصلی بر سازمان دیانت و مؤسسات وابسته به آن در اروپا، استدلال می‌کند که جذابیت آنکارا برای مسلمانان اروپا، اعم از ترک و غیرترک، به‌ویژه با گفتمان «مبارزه با اسلام‌هراسی» و کنترل آن بر مهاجران ترک‌تبار و فرزندان متولدشده‌ی خارجی آن‌ها، با محدودیت‌هایی روبروست.

فعالیت‌های سازمان دیانت در اروپا

سازمان دیانت در ۱۰۶ کشور دارای نمایندگی خارج از کشور است. این نهاد یکی از قدیمی‌ترین مؤسسات دولتی مسئول ارائه خدمات به مهاجران ترک و فرزندان متولدشده خارجی آن‌ها در اروپاست. ترکیه از سال ۱۹۷۱ آغاز به اعزام امامان به خارج از کشور کرد. نهادینه‌سازی سازمان دیانت در خارج از ترکیه با تأسیس «اتحادیه ترک-اسلام برای امور دینی (DİTİB)» در آلمان در سال ۱۹۸۲ آغاز شد. این گسترش تا حدی ناشی از درک این واقعیت بود که کارگران ترک ممکن است به کشور بازنگردند و تا حدی نیز ناشی از تمایل دولت ترکیه برای کنترل جنبش‌های اسلام‌گرا مانند سلیمانجی‌ها یا ملی‌گرایان بود که در آن زمان تهدیدات امنیتی تلقی می‌شدند.

در مدت کوتاهی، انجمن‌های مساجد تحت مدیریت سازمان دیانت به بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین سازمان‌های اسلامی ترکیه در آلمان، اتریش، هلند و بلژیک تبدیل شدند. شاخه‌های اروپایی سازمان دیانت، رسماً توسط یک مقام ارشد که به‌عنوان وابسته دینی سفارت ترکیه برای یک دوره چهارساله اعزام می‌شود، اداره می‌شوند. از زمان انتقال به سیستم ریاست‌جمهوری در سال ۲۰۱۸، سازمان دیانت مستقیماً تحت نظر ریاست‌جمهوری ترکیه فعالیت می‌کند.

در میان فعالیت‌های سازمان دیانت، مهم‌ترین آن ارائه خدمات دینی به مهاجران ترک و فرزندان متولدشده خارجی آن‌ها است. بر اساس توافق با کشورهای میزبان و مقررات ملی درباره آموزش دینی، شاخه‌های اروپایی دیانت و جوامع مسجدی وابسته به آن می‌توانند آموزش دینی را به دانش‌آموزان ترک‌تبار ارائه دهند. با این حال، همکاری با سازمان دیانت در آموزش دینی مدارس، به‌واسطه‌ی وخامت روابط ترکیه و اروپا، بحث‌برانگیز شده است.

به‌عنوان نمونه، در آلمان، مسجدهای وابسته به دیانت تنها می‌توانند دوره‌های قرآن ارائه دهند. سازمان‌های چتری وابسته به دیانت در برخی ایالت‌های آلمان می‌توانند با همکاری دولت ایالتی در ارائه کلاس‌های دینی در مدارس مشارکت کنند. در برخی از ایالت‌های آلمان، آموزش دینی نه توسط دیانت، بلکه تحت مدیریت وزارت آموزش ملی ترکیه ارائه می‌شود. ایالت هسن در آلمان در سال ۲۰۱۹ توافق خود با شعبه DİTİB در هسن را در مورد کلاس‌های دینی لغو کرد، هرچند اخیراً یک دادگاه این تصمیم را ناقض قانون تشخیص داده است.

ترکیه همچنین از طریق توافق‌های دوجانبه، اقدام به اعزام امامان به کشورهای میزبان می‌کند. از اوایل دهه ۲۰۰۰، تعداد امامان و مبلغان اعزامی به اروپا افزایش چشمگیری یافته است. در سال ۲۰۰۶، دولت AKP برنامه‌ی بین‌المللی الهیات را با هدف جذب جوانان ترک‌تبار خارج از کشور برای تحصیل در دانشگاه‌های ترکیه راه‌اندازی کرد. این برنامه برای اعضای دیاسپورا که تابعیت کشورهای میزبان را نیز دارند، باز است و امید می‌رود بازگشت آن‌ها پس از اتمام تحصیل تسهیل گردد.

تعداد دانشجویان از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵ به‌سرعت افزایش یافت و دانشجویان آلمانی در رتبه نخست قرار گرفتند؛ پس از آن، فرانسه، بلژیک و هلند قرار داشتند. در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه، خدمات دینی به فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی خارج از مساجد نیز گسترش یافت. به‌عنوان مثال، شعبه دیانت در اتریش در سال ۲۰۱۳، پروژه‌ای با عنوان «حمایت و مشاوره‌ی خانواده‌ی شاد اتریشی» راه‌اندازی کرد. همچنین، افزایش قابل‌توجهی در تعداد مبلغان زن مشاهده شده است. در راستای این گسترش، وزارت خانواده و سیاست‌های اجتماعی ترکیه در سال ۲۰۱۵ وابسته‌هایی در شهرهای دوسلدورف و کلن در داخل کنسولگری‌های ترکیه تأسیس کرد.

سازمان دیانت تنها به دیاسپورای ترک علاقه‌مند نیست؛ بلکه فعالانه بر دستیابی به مسلمانان غیرترک نیز کار می‌کند. در سال ۲۰۱۵، به اعضای دیانت در خارج از کشور دستور داده شد که بر پنج حوزه تمرکز کنند: نیازهای دینی شهروندان ترک در خارج از کشور، نیازهای دینی کشورها/مناطق ترک‌زبان، درگیری‌های مذهبی در شهرهای کلیدی مسلمان‌نشین (دمشق، بغداد، قدس و مکه)، مناطق تازه‌گشوده‌شده (آفریقا و آمریکای لاتین) و گفت‌وگوی بین‌ادیانی. خطبه‌ها به زبان‌های مختلف (عربی، آلمانی، انگلیسی، روسی، فرانسوی و ایتالیایی) ترجمه و در وب‌سایت دیانت منتشر می‌شوند. دیانت هدف خود را افزایش همکاری با مقامات کشورهای مختلف برای پاسخ‌گویی به نیازهای دیاسپورای ترک و «جامعه‌های خویشاوند و دیگر جوامعی که به اسلام ایمان دارند» قرار داده است.

این نهاد کارگاه‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی در مورد الهیات برگزار می‌کند؛ در سال ۲۰۲۱، ۵۶ کارگاه و ۲۱ کنفرانس در سوئیس، آلمان، فرانسه، هلند و نروژ سازمان‌دهی شد. از جمله منشورات سازمان دیانت، گزارش‌های اسلام‌هراسی هستند که موارد اسلام‌هراسی در اروپا را رصد می‌کنند. اسلام‌هراسی موضوعی پرطرفدار است که توسط مقامات دیانت در ملاقات با مقامات اروپایی مطرح می‌شود. این تلاش‌ها بخشی از یک استراتژی بزرگ‌تر برای قرار دادن ترکیه به‌عنوان رهبر جهان اسلام است.

علاوه بر ارائه خدمات دینی و دستیابی به مسلمانان غیرترک، دیانت نقش فعالی در تقویت حس تعلق به ترکیه دارد. این امر در دهه گذشته ابعاد جدیدی به خود گرفته است. دیانت برای حفظ وفاداری به دولت ترکیه، ملت و حزب عدالت و توسعه کار می‌کند. یک مثال، عکس‌هایی از یک مسجد دیانت در اتریش است که کودکان را در حال بازسازی نبرد گالیپولی نشان می‌دهد. مساجد تحت مدیریت دیانت همچنین از عملیات‌های نظامی ترکیه در شمال سوریه حمایت کردند.

سازمان دیانت در کنترل جمعیت دیاسپورا نقش دارد. در حالی‌که تلاش‌های کنترلی جدید نیستند و قبلاً بر جنبش کردی و جنبش‌هایی دینی که رادیکال تلقی می‌شدند متمرکز بودند، دهه گذشته تحت حاکمیت حزب عدالت و توسعه شاهد گسترش این فهرست بر اساس اولویت‌های دولت بوده است. در این میان، اختلاف بین عدالت و توسعه و جنبش گولنیست یک رویداد مهم است. دیانت از مارس ۲۰۱۴ شروع به انتشار انتقادهایی از جنبش گولنیست کرد و پس از آن، در سپتامبر ۲۰۱۶، یک گزارش جامع منتشر شد که استدلال می‌کرد گولن از نظر الهیاتی خطا می‌کند و دولت و جامعه را تضعیف می‌سازد. پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶، دیانت به بررسی گولنیست‌ها در اروپا پرداخت و از جوامع مسجدی خواست گزارش‌های مفصلی درباره‌ی ساختارها، فعالیت‌ها و مؤسسات آموزشی این جنبش ارائه دهند. در آلمان و دیگر نقاط اروپا، ادعا شد که امامان با کمک سازمان اطلاعات ملی ترکیه، اقدام به جاسوسی می‌کرده‌اند.

دیانت در بسیج انتخاباتی نیز فعال بوده است. شهروندان ترک در خارج از کشور در سال ۲۰۱۲ حق رأی دادن در انتخابات ترکیه در کنسولگری‌ها را به‌دست آوردند، درحالی‌که تا پیش از آن تنها می‌توانستند در مرزهای ورودی رأی دهند. در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۱۴، امامان دیانت به کارکنان حوزه‌های رأی‌گیری در خارج از کشور کمک کردند که منجر به بحث‌هایی درباره‌ی رفتار تبعیض‌آمیز نسبت به احزاب مخالف شد. دخالت دیانت به انتخابات کشورهای میزبان نیز گسترش یافته است؛ در هلند گزارش شد که سازمان دیانت پیش از انتخابات ۲۰۱۷، اجازه‌ی تبلیغات در مساجد خود را برای حزب سیاسی DENK، یک حزب طرفدار حقوق مهاجران و به‌ویژه مسلمانان ترک‌تبار، صادر کرده است.

تعامل سیستماتیک دیانت با دیاسپوراها از اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ با سه فرآیند هم‌زمان در دوران حاکمیت عدالت و توسعه هم‌پوشانی دارد:

۱. گسترش تدریجی اسلام به زندگی عمومی در ترکیه، به‌ویژه آموزش و خانواده، از طریق شبکه‌ای از سازمان‌های متمرکز بر دیانت؛

۲. افزایش قدرت، وزن سیاسی و دسترسی دیانت به منابع بیشتر، به‌ویژه پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ و انتقال به سیستم ریاست‌جمهوری در ۲۰۱۸؛

۳. تبدیل سیاست دیاسپورا به بخشی از سیاست خارجی با هدف تبدیل ترکیه به یک قدرت منطقه‌ای. این امر همچنین در افزایش برجستگی دین در سیاست خارجی ترکیه تجلی یافته است.

در مورد گسترش دین به زندگی اجتماعی، ترکیه در دو دهه‌ی گذشته شاهد دگرگونی تدریجی در گستره و عمق نفوذ دین به زندگی اجتماعی با حمایت دولت بوده است، به‌ویژه در آموزش و خانواده. نمونه‌ها شامل افزایش پیوسته‌ی مدارس امام-خطیب و دوره‌های قرآن از اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ است. بودجه‌ی تخصیص‌یافته به آموزش دینی از بودجه‌ی آموزش حرفه‌ای پیشی گرفته است. هم‌زمان تغییراتی در برنامه‌های درسی مدارس، از جمله حذف نظریه‌ی تکامل داروین از آموزش علوم در مدارس متوسطه، رخ داده است.

وزارت آموزش با گروه‌های جامعه‌ی مدنی، از جمله جماعت‌های اسلامی، برای برنامه‌ی «آموزش ارزش‌ها» توافق‌نامه‌های همکاری دارد. در حوزه‌ی خانواده، دیانت به موقعیت داور و تنظیم‌کننده ارتقا یافته است. دفاتر مشاوره خانوادگی و دینی در سال ۲۰۰۳ تأسیس شدند تا اطلاعات ارائه دهند و در حل اختلافات مشارکت کنند. دیانت از سال ۲۰۱۱ با وزارت بهداشت و وزارت خانواده، کار و خدمات اجتماعی نیز همکاری کرده است.

اگرچه ازدواج‌های دینی در ترکیه فاقد مشروعیت قانونی هستند، دادگاه قانون اساسی در سال ۲۰۱۵ حکم داد که امامان به دلیل عقد ازدواج دینی بدون اثبات ازدواج مدنی زندانی نشوند. قانون جدید در سال ۲۰۱۷ به مفتی‌ها و امامان اجازه داد تا ازدواج‌های مدنی انجام دهند. این مقررات باعث افزایش دید و اقتدار بازیگران دینی در تنظیم ازدواج و قانون خانواده می‌شود و ممکن است تمایز قانونی بین ازدواج مدنی و دینی را کمرنگ کند.

افزایش قدرت نهادی دیانت از سال ۲۰۱۰ مشهود است. رتبه پروتکل دولتی آن افزایش یافته است؛ رئیس دیانت در مراسم روز پیروزی ۲۰۲۱ مقام دوازدهم را داشت و قبل از رئیس ستاد کل ارتش قرار گرفت. دوران حزب عدالت و توسعه، دولت به‌اصطلاح سکولار ترکیه شاهد تأیید رسمی اقتدار دینی سازمان دیانت بوده است. از زمان انتقال به سیستم ریاست‌جمهوری در ۲۰۱۸، این تأیید تنها زبانی نبوده است. رئیس دیانت در افتتاحیه دیوان عالی ترکیه در سال ۲۰۲۱ حضور یافت و در آن‌جا خطبه خواند؛ حرکتی که با مخالفت شدید مخالفان دولت همراه شد و آن را ناقض اصل سکولاریسم در قانون اساسی خواندند.

دیانت از نظر مالی نیز گسترش یافته است. سهم آن از بودجه مرکزی به‌شدت افزایش یافته و در سال ۲۰۲۲ از بودجه وزارتخانه‌هایی مانند وزارت کشور و وزارت امور خارجه پیشی گرفت. از سال ۲۰۱۸، حجم قابل‌توجهی از املاک از سوی اداره کل اوقاف به سازمان دیانت تخصیص یافته است؛ تعداد املاک تحت مدیریت آن از ۱۶۱ مورد در سال ۲۰۱۷ به ۹۳۵ مورد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است. دیانت رسانه‌های خود را نیز گسترش داده و شبکه رادیویی و تلویزیونی خود را اداره می‌کند و با شبکه TRT برای اداره یک شبکه کودک همکاری دارد.

سازمان دیانت از سال ۲۰۱۲، فتواهای تقاضامحور صادر کرده است. پس از کودتای ۲۰۱۶، دیانت از طریق فتاوا و بیانیه‌ها به‌عنوان ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به تصمیمات و سیاست‌های دولت عمل می‌کند.

سیاست دیاسپورا

تحت حکومت عدالت و توسعه، سیاست‌های دیاسپورا هماهنگ‌تر و سیستماتیک‌تر شدند. یک نهاد دولتی جداگانه در سال ۲۰۱۰ تأسیس شد تا سیاست‌هایی برای دیاسپورای ترک و جوامع خویشاوند طراحی کند. سیاست‌های دیاسپورای عدالت و توسعه سه هدف دارند:

• تقویت حس تعلق به ترکیه (با محوریت سازمان دیانت به‌عنوان نهادی کلیدی)،
• مشارکت در دیپلماسی عمومی برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی خارج از کشور،
• و قرار دادن ترکیه به‌عنوان رهبر جهان اسلام و اردوغان به‌عنوان محافظ «مسلمانان به حاشیه رانده‌شده» در اروپا و دیگر نقاط.

ابزارهای هدف سوم شامل گفتمان مبارزه با اسلام‌هراسی، تشکیل فضای فراملی مسلمانان و تأثیر فرهنگی از طریق سریال‌های تلویزیونی است. در همین راستا، تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد، به‌عنوان پیش‌درآمدی بر آزادی مسجدالاقصی معرفی شد.

در دوره عدالت و توسعه، سیاست دیاسپورا به یکی از ستون‌های مهم سیاست خارجی ترکیه تبدیل شده است. ترکیه قصد داشت از ارتباطات تاریخی، فرهنگی و دینی برای تبدیل‌شدن به یک قدرت منطقه‌ای استفاده کند؛ با این‌که اسلام ترکیه اغلب در اروپا به‌عنوان «شکلی ملایم» سازگار با اعتدال و سکولاریسم دیده می‌شد. محبوبیت انتخاباتی و رشد اقتصادی عدالت و توسعه اعتمادبه‌نفس آن را افزایش داد. این اعتمادبه‌نفس بیش‌ازحد و درک جهان‌بینانه مبتنی بر هویت، آنکارا را پس از قیام‌های عربی به حمایت آشکار از گروه‌هایی مانند اخوان‌المسلمین و حماس سوق داد و روابط با متحدان غربی و قدرت‌های منطقه‌ای را به خطر انداخت.

در طول دهه ۲۰۱۰، سیاست دیاسپورا به یکی از ارکان رقابت ژئوپلیتیکی ترکیه با رقبای مسلمان تبدیل شد که با آرزوی رهبری سنی و ادعای مقابله با هژمونی غرب مرتبط بود. این امر، همراه با سیاست خارجی هویت‌محور و تقابلی فزاینده ترکیه و عقب‌گرد دموکراتیک، سیاست دیاسپورا را به منبعی از سوء‌ظن در اروپا تبدیل کرده است.

با این‌حال، جذابیت آنکارا برای مسلمانان غیرترک محدودیت‌هایی دارد. در حالی‌که گفتمان آن در مورد مبارزه با اسلام‌هراسی، انتقاد از تاریخ استعماری غرب و حمایت از فلسطین طنین‌انداز است و ترکیه هنوز توسط بسیاری از مسلمانان غیرترک به‌عنوان نمونه‌ای از سازگاری اسلام با دموکراسی و سکولاریسم دیده می‌شود، این دیدگاه‌ها بیشتر تحت تأثیر مبارزات به‌رسمیت‌شناختن دیاسپوراهای مسلمان و ناامیدی از حکمرانی بد در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شکل گرفته‌اند تا تحت تأثیر توانایی ترکیه در بسیج این گروه‌ها. جهت‌گیری اصلی آنکارا، به‌ویژه برای سازمان دیانت در اروپا، حفظ کنترل بر مهاجران ترک و فرزندان آن‌ها باقی مانده است. دیانت در برنامه‌های آموزش امامان بومی در هلند در دهه ۲۰۰۰ مشارکت نکرد زیرا این امر اعزام امامان از ترکیه را دشوارتر می‌کرد. در همین راستا، مشاجره‌ای میان اردوغان و مکرون در سال ۲۰۲۰ در پس‌زمینه‌ی پیشنهاد قانونی فرانسه برای محدود کردن تأثیر خارجی و آموزش امامان در فرانسه رخ داد.

از منظر الهیاتی، شواهد کافی وجود ندارد که سازمان دیانت در اروپا افراط‌گرایی خشونت‌آمیز را ترویج می‌کند. تعداد مهاجران ترک‌تباری که در اروپا به داعش پیوستند، کم بود. گزارش دیانت در سال ۲۰۱۵ درباره‌ی الهیات جنگ داعش، بیانیه‌ای روشن علیه مفهوم سلفی از اسلام بود. با این حال، دیانت هنوز هم علوی‌گری را به‌عنوان یک دین جداگانه در نظر نمی‌گیرد و مکان‌های عبادت علویان را به رسمیت نمی‌شناسد. دیانت ابتکاراتی برای کاهش خشونت خانگی علیه زنان معرفی کرده است. با این وجود، صداهای ضدلیبرال افزایش یافته‌اند. رئیس اتحادیه بنیاد دیانت خواستار خروج از کنوانسیون استانبول شد و استدلال کرد که این کنوانسیون مبانی اسلامی خانواده را نقض می‌کند. علی ارباش، رئیس دیانت، در خطبه‌ای در سال ۲۰۲۰ اظهاراتی جنجال‌برانگیز مطرح کرد و پیشگیری از کووید-۱۹ را با اجتناب از «زنا»، «زندگی نامشروع و مجرد» و «همجنس‌گرایی» مرتبط دانست.

توانایی دیانت در تأثیرگذاری بر اسلام در اروپا، به دلیل کمبود تخصص دینی خاص در زمینه‌ی اسلام به‌عنوان یک دین اقلیت در بافتارهای غربی و نیز مسائل عملی مانند فرصت‌های شغلی در خارج از کشور، محدود باقی مانده است. در حالی که به‌دلیل اعزام امامان و امکان ارائه‌ی آموزش دینی همچنان تأثیرگذار خواهد بود، تضعیف روابط ترکیه و اروپا و تلاش‌های اروپایی برای محدود کردن تأثیر و بودجه‌ی خارجی، احتمالاً نفوذ آن را با چالش‌هایی مواجه خواهد کرد.

به‌طور کلی، تلاش‌های آنکارا برای قرار دادن خود به‌عنوان رهبر جهان اسلام و جلب حمایت مسلمانان غیرترک با محدودیت‌هایی مواجه است. این تلاش‌ها عمدتاً بر پایه‌ی درک قومی از اسلام و دغدغه‌های امنیت ملی ترکیه شکل گرفته‌اند. توانایی آنکارا در بسیج دیاسپوراهای مسلمان، علیرغم طنین گفتمان آن، محدود باقی مانده است. تغییر جهت در سیاست خارجی به‌سوی رقبای ایدئولوژیک مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، که بیشتر تحت تأثیر ملاحظات اقتصادی صورت گرفته، گویای ظرفیت محدود ترکیه در این زمینه است.^[1]

[1] link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-46173-6_11