در نمایشگاه کتاب ریاض 2024 چه گذشت؟

نمایشگاه بین المللی کتاب 2024 ریاض با شعار «الریاض تقرأ» که روز پنجشنبه 26 سپتامبر 2024 در دانشگاه ملک سعود آغازبه‌کار کرد، فرصتی برای معرفی و رقابت ده‌ها نویسنده مبتکر سعودی، خلیجی و عرب شده تا جدیدترین کارهای خود را به هواداران عمدتاً جوان خود عرضه کنند.

نمایشگاه ریاض میزبان افراد و کشورهای مختلف بود. قطر به رغم اختلافات آشکار و پنهان سیاسی با سعودی، میهمان افتخاری این دوره از نمایشگاه کتاب ریاض بود که با دو محور بازتاب نقش فرهنگی این کشور در صحنه فرهنگ خلیجی و عربی، و پیوند عمیق فرهنگی و تاریخی با عربستان، در نمایشگاه حضور داشت.

اما شخصیتی که حضورش در این نمایشگاه، بی سابقه و البته بحث برانگیز بود، فرید زکریا، تحلیلگر هندی‌الاصل امریکایی بود که تا چندی پیش، از مخالفان و منتقدان جدی سیاست‌های آل‌سعود به شمار می‌آمد. زکریا که یادداشت‌ها و تحلیل‌های بسیاری در انتقاد از عربستان نگاشته و حتی این خاندان را «شیطان» توصیف کرده بود، اکنون با قرار گرفتن در میان سخنرانان نمایشگاه، تحولات عربستان را همسو با روندهای جهانی شدن خواند و این کشور را در حال پیشرفت در عرصه‌های فناوری، فرهنگی و اقتصادی توصیف کرد.

آثار پرفروش نمایشگاه

عرضه چشمگیر آثار و رمان‌های تخیلی و جنایی در نمایشگاه کتاب ریاض و استقبال محسوس از اینگونه آثار را می‌توان در راستای گرایش گسترده جوانان عربستانی به این سمت دانست؛ نکته جالب توجه آنکه نجاح سلامه، نویسنده جوان اردنی که با سه اثر خود در ژانر فانتزی و تخیلی در نمایشگاه حضور داشت، می‌گوید پس از خودداری ناشران کشورش از همکاری با او؛ به این دلیل که اعتقاد داشتند این گونه آثار مخاطب چندانی ندارد، سرانجام این یک ناشر سعودی بوده که ‌انتشار رمان‌ش را بر عهده گرفته است.

با این حال، اقبال ملموس سعودی‌ها به آثار تخیلی و جنایی، علاوه بر آن‌که تازگی ندارد، محدود به جوانان عربستان هم نیست. در این راستا، اواخر اردیبهشت ماه گذشته، آثار نویسنده‌ای سعودی به نام «اسامه المسلم»، معروف به «هری‌پاتر جهان عرب» در نمایشگاه کتاب رباط -پایتخت مغرب- با استقبال گسترده جوانان این کشور مواجه شد. «المسلم» که در این نمایشگاه ریاض نیز حضور دارد، با آمیختن ژانر تخیلی و فانتزی تاریخی، توانسته خیل عظیمی از نسل جوان عرب را جذب آثارش کند.

پرداختن به اثر این نویسنده و آثاری از این قبیل، از دو جنبه حائز اهمیت است. اول این که جهان عرب و به خصوص عربستان، با ادبیات مدرن و جهان تخیل بیگانه نیست و به ادبیات پست‌مدرن قدم نهاده است. نکته دیگر توجه به اِلِمان‌های تاریخی و ملی در محتوای این داستان‌هاست. این ژانر داستانی علاوه بر جذب جوانان، همسو با  تلاش دولت سعودی برای ایجاد یک هویت ملی با اتکا بر مولفه‌های تاریخی پیش از اسلام و نمادهای جهان باستان است. این رویکرد دولت عربستان را می‌توان از توجه هدفمند برخی کاربران مجازی به بت‌های مورد پرستش دوران جاهلیت و ترویج آداب و رسوم مربوط به آن زمان گرفته تا حمایت دولت از نویسندگانی مانند المسلم و یا پذیرش و انتشار محتواهایی این چنینی از او و دیگر نویسندگان دریافت.

استقبال پرشور دختران و پسران جوان از این طیف نویسندگان و ایجاد صف‌های طولانی برای امضا گرفتن از آن‌ها از یک سو، و بازتاب گسترده آن در رسانه‌های عربی از سوی دیگر، حاکی از وجود روند جدیدی در میان نسل جدید جامعه عرب است؛ نسلی که متعاقب تاثیرپذیری بسیار از دنیای مجازی، در پی فاصله گرفتن بیشتر از دنیای واقعی و ملموس اطراف بوده و تمایل بسیاری به داستان‌های علمی-تخیلی از خود نشان می‌دهند که گویی عطش آن‌ها برای تجربه جهان‌های مختلف را سیراب می‌کند.

این گرایش به آثار ادبیات جدید از سوی جوانان به مذاق رسانه‌های سعودی از جمله ایدیپندنت عربی[1] بسیار خوش آمده است. این خبرگزاری به میزان محبوبیت آثار علمی-تخیلی جدید اشاره کرده و مدعی شده اقبال به کتاب‌هایی که بر اساس اندیشه و ایدئولوژی «صحوه»؛ که متاثر از اخوان المسلمین بوده و منتقد اصلاحات اجتماعی مخالفت و متضاد با شریعت است را بسیار اندک توصیف کرد. بر اساس این گزارش، هر چند انتشار کتاب‌های نویسندگان جریان صحوه، که اغلب بزرگان و مؤثرین این جریان اکنون در زندان هستند، در دوران بن سلمان و توسط دولت بسیار محدود شد، اما این رسانه سعودی مدعی است، اکنون خود جوانان از محتواهای این چنینی فاصله گرفته‌اند و دیگر علاقه‌ای به آن‌ها ندارند.

تاریخ اسرائیل و صهیونیسم موضوع مهم دیگری بود که به شدت توجه بازدیدکنندگان نمایشگاه ریاض را به خود جلب کرد. بنابه گزارش رسانه‌ها، کتاب «موسوعة الیهود و الیهودیة والصهیونیة» (دایرة المعارف یهودیان، یهودیت و صهیونیسم) یکی از پرفروش‌ترین‌های نمایشگاه بوده است. عبدالوهاب المسیری در این دانشنامه 8 جلدی که سال 1999 در مصر منتشر شده، تحلیلی جامع و عمیقی از صهیونیسم و ریشه‌های تاریخی و ایدئولوژیک آن ارائه می‌دهد. او همچنین تعریف‌هایی دقیق از یهودیت، صهیونیسم و یهود، و تفاوت آنها و نیز اهداف صهیونیسم ارائه داده و در ادامه، به نقد پارادوکس‌های درونی این جنبش سیاسی می‌پردازد.

اهمیت این استقبال گسترده جوانان عربستانی به ویژه در سایه جنگ وحشیانه رژیم صهیونیستی علیه غزه و لبنان، و فراتر از آن، گمانه‌زنی‌های گسترده پیرامون عادی‌سازی دولت سعودی با این رژیم، دوچندان می‌شود. گزارش‌ اخیری که از دیدار چندماه پیش بن‌سلمان با بلینکن، وزیر خارجه امریکا منتشر شده است مدعی است ولیعهد سعودی در ارتباط با مسئله عادی‌سازی گفته است که موضوع فلسطین برای من شخصاً اهمیتی ندارد، اما برای مردم ما مهم است. در صورت صحت این گزارش که چندان دور از ذهن نیست و أماره‌هايي برصحت آن وجود دارد‌ و با توجه به اقبال مخاطبان به کتابی قدیمی راجع به صهیونیسم، این گزاره که جامعه عربستان، تا حد قابل تأملی نسبت به مسئله فلسطین حساسیت نشان می‌دهد و این نقل قول از بن‌سلمان، همخوانی خوبی با واقعیت دارد؛ و البته ادعای خط رسانه‌ای سعودی مبنی بر به حاشیه رفتن جریان‌های اسلامی (مانند صحوه) را به چالش می‌کشد. علاوه بر این، چندی پیش ولیعهد عربستان برقراری روابط با رژیم صهیونیستی را امری خطرناک توصیف کرده بود که ممکن است او را به سرنوشت انور سادات دچار سازد که پس از امضای پیمان کمپ دیوید و به رسمیت شناختن اسرائیل، توسط یکی از اعضای جهاد اسلامی مصر ترور شد.

[1] https://www.independentarabia.com/node/609062/سياسة/تقارير/كتب-الصحوة-وأفكار-فريد-زكريا-تشهر-إفلاسها-في-السعودية