انتظارات متناقض ایران از تحولات سیاسی در ارمنستان

پس از شش سال از زعامت نیکول پاشینیان بر ارمنستان، صحنه سیاسی این کشور همچنان آشفته است. در آخرین تحول، تظاهرات و اعتراضات به رهبری روحانیون کلیسای حواری ارمنی در واکنش به تصمیم ایروان برای واگذاری چهار روستای متروکه مرزی به باکو برای حل و فصل اختلافات ارضی ده‌ها ساله بین دو همسایه رخ داد. روابط بین ارمنستان و متحد سنتی آن روسیه سرد و متشنج شده است. در حالی که ایروان در حال توسعه روابط با شرکای جدیدی مانند فرانسه و هند است، طنین خروج ارمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) بلندتر از همیشه شده است.

علاوه بر این، آلن سیمونیان، رئیس مجلس ملی ارمنستان پیشنهاد کرده است که ارمنستان ممکن است به زودی یک همه پرسی برای پیگیری عضویت در اتحادیه اروپا برگزار کند. صرف نظر از اجرای چنین تصمیماتی، یک «تغییر پارادایم» در سیاست خارجی ارمنستان در حال شکل‌گیری است که تفاوت قابل توجهی با رویکرد سنتی این کشور از سال 1991 تا 2018 دارد. روسیه بدون شک از رویکرد فعلی ارمنستان راضی نیست و بارها به دولت پاشینیان اعتراض کرده است. برداشت و نگرش ایران به تحولات ارمنستان عامل مهمی در ژئوپلیتیک منطقه است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مزایا و معایب ماندن یا سقوط دولت پاشینیان برای ایران هنوز دیده نشده است.

پس از استقلال ارمنستان، رویکرد متعادل تهران در قفقاز جنوبی و مناقشه قره باغ به روابط نزدیک ایران و ارمنستان منجر شد. هر سه رهبر قبلی ارمنستان، لوون ترپتروسیان، رابرت کوچاریان و سرژ سرکیسیان، از روابط نزدیک با ایران و روسیه برخوردار بودند. «توافق نانوشته و اتحاد» بین تهران، ایروان و مسکو نقش مهمی در ایجاد تعادل در پویایی قدرت در قفقاز جنوبی داشت. در این راستا، رهبران ارمنستان در توسعه روابط با غرب به ویژه اسرائیل محتاطانه عمل کردند.

هنگامی که پاشینیان در ماه مه 2018 به قدرت رسید، دیدگاه غالب در رسانه‌های محافظه کار ایران این بود که دولت او نتیجه یک «انقلاب رنگی» مورد حمایت غرب است. در حالی که دولت ایران در تلاش برای حفظ روابط نزدیک و سنتی با ارمنستان بود، تنش در روابط ارمنستان و روسیه و نزدیکی ایروان به غرب، به ویژه توسعه روابط ارمنستان با اسرائیل، این اعتقاد را در ایران تقویت کرد.

رویکرد فعلی پاشینیان در قبال روسیه، به ویژه اعلام ارمنستان مبنی بر خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی، برای ایران مطلوب نیست از دیدگاه تهران، این رویکرد همکاری ایران، ارمنستان و روسیه را تضعیف خواهد کرد و علاوه بر این، توازن قوا در منطقه را به نفع ترکیه، غرب و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) تغییر خواهد داد. ایران مخالف مداخله نیروهای فرامنطقه‌ای در قفقاز جنوبی است و بنابراین فرمت 3+3 (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان به اضافه ایران، ترکیه و روسیه) را برای همکاری در قفقاز پس از جنگ دوم قره باغ پیشنهاد کرد. جای تعجب نیست که ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور سابق ایران، هنگام دیدار با پاشینیان در تهران در نوامبر 2023، علیه «حضور نیروهای خارجی» در منطقه صحبت کرد.

توافق اخیر بین ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و پاشینیان نقش مهمی را در این زمینه ایفا می‌کند. هر دو طرف توافق کردند که نیروهای روسی و مرزبانان را از مناطق مختلف ارمنستان در اوایل سال جاری خارج کنند. به طور مشخص مرزبانان روسی مستقر در منطقه مرزی تاووش بین آذربایجان و ارمنستان در حال عقب نشینی از این منطقه هستند. در حالی که تصور می‌شد این توافق شامل گاردهای روسی در مرز ارمنستان با ایران و ترکیه می‌شود، در ماه مه، الکساندر بورتنیکوف، رئیس سرویس امنیت فدرال (FSB)، اعلام کرد که «گاردهای مرزی روسیه به انجام خدمات در مرزهای ارمنستان با ترکیه و ایران ادامه خواهند داد.». علاوه بر این، با توجه به چالش‌های کریدور زنگزور برای ایران، در صورت خروج ناگهانی گاردهای روسی، می‌توان یک خلاء قدرت در مرز مشترک را احساس کرد. چنین خلایی را می‌توان با نیروهای خارجی جدید، به ویژه نیروهای غربی و ناتو پر کرد توافقات نظامی اخیر فرانسه و ارمنستان و همچنین رزمایش نظامی مشترک ارمنستان و آمریکا نیز نگرانی‌ها را در تهران و مسکو تشدید کرده است.

علی‌رغم اختلاف نظرها، دولت پاشینیان برخلاف دولت‌های قبلی، مایل به صلح و عادی‌سازی روابط با آذربایجان و ترکیه است. این امر می‌تواند منجر به پایان درگیری‌های قومی و سرزمینی در اطراف مرزهای شمال غربی ایران، توسعه مسیرهای ترانزیتی و تجاری از طریق خاک ایران در قفقاز جنوبی، احیای راه آهن دوران شوروی و دسترسی مجدد ایران به شبکه راه آهن قفقاز شود. علاوه بر این، با کاهش روابط ارمنستان و روسیه که می‌تواند منجر به تضعیف انحصار گازپروم در بازار گاز روسیه شود، ایران فرصت افزایش صادرات گاز به ارمنستان و حتی گرجستان را خواهد داشت.

از یک سو، اگر دولت پاشینیان سقوط کند، روی کار آمدن رهبران ملی گرای ارمنی بیشتر می‌تواند اتحاد سنتی بین ارمنستان و روسیه را احیا کند. در آن شرایط، مشارکت ارمنستان در CSTO احتمالا ادامه خواهد داشت و روند نزدیک شدن ارمنستان با غرب، ناتو و اسرائیل کند می‌شود. علاوه بر این، اگر اپوزیسیون کنونی به قدرت برسد، احتمالاً هر گونه گفتگو در مورد باز کردن و توسعه کریدور زنگزور را که یک نگرانی عمده برای ایران بوده است، متوقف خواهد شد. پیشینه رهبران ملی گرا و محافظه کار ارمنی نیز حاکی از نگرش مثبت به ایران است. بنابراین، اگر اپوزیسیون به قدرت برسد، می‌تواند «توافق و اتحاد نانوشته» ایران، ارمنستان و روسیه را احیا کند. این پیشرفت ممکن است به بازگشت موازنه قدرت اولیه در قفقاز جنوبی و تقویت روابط اقتصادی و تجاری ایران، ارمنستان و روسیه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا کمک کند.

از سوی دیگر، جنبش‌های ملی گرایانه و سنتی ارمنستان می‌توانند مذاکرات صلح و عادی‌سازی روابط با آذربایجان و ترکیه را متوقف یا حداقل کند کند. اپوزیسیون ارمنستان همچنین می‌تواند فرمت 3+3 را در وضعیت شکننده فعلی‌اش ضعیف‌تر کند و احیای مشارکت ایران در ترانزیت و تجارت قفقاز جنوبی، به‌ویژه احیای راه‌آهن دوران شوروی، می‌تواند با ابهام جدی مواجه شود.

ایران در تعیین مسیر آینده ارمنستان با وضعیت متناقضی روبروست. تهران انتظارات و منافعی در قفقاز جنوبی دارد که نه دولت پاشینیان و نه رهبران سیاسی مخالف، ملی‌گرا یا محافظه‌کار ارمنستان نمی‌توانند آن‌ها را برآورده کنند. این شرایط محاسبات ژئوپلیتیکی ایران را در موقعیتی متناقض قرار داده است. در حالی که به نظر می‌رسد سیاست خارجی ایران در قفقاز جنوبی با رئیس‌جمهور جدید تغییر قابل‌توجهی نخواهد داشت، دولت جدید ایران برای دستیابی به اهداف و منافع خود در قفقاز جنوبی باید سناریوهای متفاوتی را در تحولات سیاسی ارمنستان در نظر بگیرد.