چرا امسال عاشورا در آذربایجان دو روزه برگزار شد؟

موسسه تحقیقاتی باکو در یادداشتی به قلم کنعان رووشن‌اوغلو، روزنامه‌نگار پیشین روزنامه یئنی مساوات و دانش‌آموخته دانشگاه دولتی هنر و فرهنگ جمهوری آذربایجان و دانشگاه ییلدیریم بایزید آنکارا، نوشت:

اولین شور و هیجان عمومی بزرگ عاشورایی در آذربایجان پس از دهه ۱۹۳۰، حدود ۱۰ سال پیش یعنی در سال ۲۰۱۵ اتفاق افتاد. در آن سال، راهپیمایی‌های گسترده‌ای در باکو، حومه آن و شهرهایی مانند لنکران، گنجه و برده برگزار شد که هزاران شرکت‌کننده مذهبی را به خود جلب کرد. با این حال، در همان سال، نیروهای انتظامی که ادعای مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی داشتند، عملیاتی در نارداران (روستایی نزدیک باکو که به عنوان مرکز مهم شیعی شناخته می‌شود) انجام دادند که منجر به کشته شدن چند نفر شد. در همین زمینه، چند تن از روحانیون شیعه شناخته‌شده در دیگر مناطق کشور نیز بازداشت شدند.

در سال‌های بعد، قوانین سخت‌تر شد و قانون ویژه‌ای تحت عنوان «مبارزه با افراط‌گرایی دینی» تصویب گردید که محدودیت‌های شدیدی بر مراسم محرم اعمال کرد. نمایش شعارها و نمادهای دینی در اماکن عمومی خارج از اماکن عبادتی ممنوع شد و نصب پرچم‌های دینی خارج از مساجد، مراکز دینی و ادارات نیز ممنوع گردید. مشارکت کودکان در مراسم دینی محدود شد و مدارس ممنوعیت‌های رسمی و غیررسمی مختلفی برای حضور دانش‌آموزان در مجالس عاشورا و محرم اجرا کردند. حتی نمایش شعارهای دینی روی خودروهای شخصی نیز تحت این محدودیت‌ها ممنوع شد. مجازات تخلفات نیز تشدید گردید و جریمه‌ها و مجازات‌های مختلفی برای افراد و نهادهای حقوقی که این قوانین را نقض می‌کردند، در نظر گرفته شد. در نتیجه، مراسم عاشورا و محرم در آذربایجان محدود به حیاط‌های مساجد شد و برگزاری مجالس عزاداری، راهپیمایی یا نمایش نمادهای دینی در فضاهای عمومی عملاً ممنوع گردید.

سیاست‌های دینی دیگری نیز اجرا شد که به کمیته دولتی امور انجمن‌های دینی (SCWRA) اختیارات بیشتری از جمله کنترل بر انتصابات روحانیون داد. این امر منجر به حذف یا تلاش برای حذف برخی روحانیون برجسته شیعه از مناصب مسجدی آنها شده است. همچنین در سال‌های اخیر و در سایه روابط پرتنش با ایران، بسیاری از شیعیان به اتهامات مختلف بازداشت شده‌اند.

شایان ذکر است که این محدودیت‌ها در آذربایجان در حالی رخ داده که در جمهوری‌های پساشوروی همسایه مانند گرجستان یا جمهوری داغستان روسیه، مراسم و راهپیمایی‌های محرم و عاشورا میان آذربایجانی‌های محلی در حال گسترش بوده است. با این حال، باوجود نارضایتی مومنان از سیاست‌های سختگیرانه دولت آذربایجان، اعتراضات علنی و گسترده‌ای شکل نگرفته و مشارکت در مراسم عاشورا در سال‌های اخیر به طور مداوم کاهش یافته است.

در این زمینه، امسال دولت گامی فراتر گذاشت و نوآوری جدیدی به کار برد. در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۵، همان‌طور که معمول است، شورای مسلمانان قفقاز – بالاترین نهاد متمرکز جوامع دینی مسلمانان آذربایجان – فتوایی درباره آغاز ماه محرم صادر کرد. طبق فتوا و بر اساس محاسبات رسمی رصدخانه اخترفیزیکی شاماخی در آذربایجان، سال ۱۴۴۶ هجری قمری در ۲۶ ژوئن ۲۰۲۵ به پایان می‌رسید و سال جدید ۱۴۴۷ از همان روز آغاز می‌شد. بدین ترتیب، دهم محرم که روز عاشورا و مراسم آن است، برابر با ۵ ژوئیه ۲۰۲۵ تعیین شد.

اما این فتوا با نظر مراکز اصلی شیعی در خاورمیانه هماهنگ نبود. در واقع، در 20 ساله اخیر بارها اختلافاتی درباره تقویم دینی در آذربایجان رخ داده است. این اختلافات معمولاً در ماه رمضان و عید قربان شدت می‌گیرند. این تفاوت‌ها باعث شده‌اند که گاهی نمازهای عید در روزهای متفاوتی برگزار شوند. در میان شیعیان این اختلافات معمولاً پذیرفته شده‌اند و حتی مراکز علمی نجف و قم نیز گاهی اختلاف نظر دارند.

اما در آذربایجان، نارضایتی عمدتاً به این دلیل است که دولت سکولار از شورای مسلمانان قفقاز می‌خواهد نمازهای عید را طبق تقویم سکولار خود برنامه‌ریزی کند. این دخالت دولتی باعث رنجش مومنان شده است. به عنوان یک راه‌حل، شیعیان معمولاً نمازهای عید را در دو روز برگزار می‌کنند: یکی در روزی که دولت اعلام می‌کند و دیگری در روزی که مراجع دینی خارجی تعیین می‌کنند (که ممکن است یک روز قبل یا بعد از تاریخ رسمی باشد). در عمل، مومنان روز دوم به صورت فردی به مساجد می‌روند و روحانیون نماز جماعت دیگری برگزار می‌کنند تا همه بتوانند شرکت کنند. اما اخیراً این کار در برخی مساجد ممنوع شده است. به دلیل برگزاری نمازهای جایگزین خارج از برنامه شورای مسلمانان قفقاز، برخی روحانیون حذف شده‌اند؛ برای مثال، در ۲۰۲۲ میر سیمر علی‌اف در نفتچاله، و در ۲۰۲۳ حاجی آذر قفاروف (مسجد جمعه خیر دالان)، حاجی صاحب محمدوف (مسجد جورات)، سمیر آغایف (مسجد قاسم‌بای در باکو) و آدی‌گزال بشیروف (مسجد جمعه اییمیشلی).

تا کنون، عاشورا با رمضان یا عید قربان متفاوت بود چون در مورد زمان برگزاری آن اختلافی نبود. فتوای امسال شورای مسلمانان قفقاز که تاریخی متفاوت از مراکز اصلی شیعه در جهان تعیین کرد، پیش از مراسم باعث نگرانی مومنان شد. محرم برای شیعیان آذربایجان اهمیت ویژه‌ای دارد. برای نمونه، دولت شوروی چند سال قبل از سرکوب رمضان و عید قربان، کارزارهای ضد محرم را آغاز کرد، اما نتایج آن کمتر بود؛ مردم تا فروپاشی شوروی همچنان به محرم و عاشورا وفادار ماندند.

بنابراین، فتوای امسال شورای مسلمانان قفقاز بلافاصله بحث و جدل در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کرد و طرفداران و مخالفانی پدید آمدند. برخی اصرار داشتند عاشورا در ۵ ژوئیه (تاریخ شورای مسلمانان قفقاز) برگزار شود و عده‌ای این را محکوم کرده و خواستار برگزاری مراسم در ۶ ژوئیه شدند. در ۴ ژوئیه، امام مسجد صاحب‌الزمان در منطقه ۸ کیلومتری باکو، حاجی هبیل اسکندرلی در خطبه خود گفت: «مراکز شیعه جهان – نجف، کربلا، مشهد، قم – و تمام شیعیان جهان عاشورا را در ششم برگزار می‌کنند، اما به ما گفته شده فردا برگزار کنیم. ما می‌توانیم فردا یا پس‌فردا برگزار کنیم. فردا دستور اداری است. پس‌فردا مسأله ایمان و فرمان خداست.» این سخنان در شبکه‌های اجتماعی مثل تیک‌تاک و اینستاگرام به سرعت منتشر و جنجال برانگیخت. کمی بعد خبر رسید اسکندرلی توسط پلیس بازداشت شده است. او پس از حذف بخش‌هایی از خطبه‌اش که در تیک‌تاک منتشر شده بود آزاد شد، اما گزارش‌ها حاکی بود که به درخواست کمیته دولتی امور دینی، این روحانی ۶۸ ساله که در دوره شوروی در بخارا آموزش دینی دیده بود، از امامت مسجد استعفا داده است.

در ۵ ژوئیه، مراسم عاشورا تقریباً در همه مساجد باکو برگزار شد، اما حضور مردم که از سال‌های قبل کاهش یافته بود، امسال نیز کمتر بود و مراسم تحت نظارت شدید نیروهای انتظامی و با روحیه کم‌رونق برگزار شد. اما روز بعد، ۶ ژوئیه، حضور در بسیاری از مساجد به طرز غیرمنتظره‌ای زیاد بود. بسیاری از مساجد عمداً با نظارت پلیس و پرسنل کمیته دولتی امور دینی بسته نگه داشته شدند (مثلاً مسجد حضرت علی در منطقه بیناگادی، امامزاده در گنجه و مسجد امام حسین در باکو)، اما به دلیل جمعیت زیاد، مسئولان مجبور شدند برخی مساجد را باز کنند. در مسجد مشهور بی‌بی‌هیبت، ابتدا نیروهای انتظامی سعی کردند از تجمع جلوگیری کنند، ولی بعد مجوز دادند. وضع مشابهی در مسجد بینا رخ داد که جمعیت زیاد باعث شد پلیس مراسم را مجاز بداند. هم‌زمان برخی روحانیون به خاطر تسهیل برگزاری عاشورا در روز ششم تحت فشار پلیس قرار گرفتند؛ مثلاً امام مسجد نوخانی، السکر میکائیلوف، توسط پلیس بازداشت شد اما همان شب آزاد گردید. در مقابل، در شهرهایی مانند سومقاییت، کشله، بینا و قبو، امامان مسجد تلاش کردند مساجد را بسته نگه دارند و اعلام کردند مراسم عاشورا برگزار نمی‌شود که باعث برخورد با مردم محلی شد. در کشله و قبو، امامان مسجد توسط مردم محلی از مساجد بیرون رانده شدند.

رویدادهای مرتبط با مراسم عاشورای ۲۰۲۵ نقطه اوج ده سال محدودیت‌های افزایشی است. هرچند مخالفت و تنش نسبی محدود بود، اما قابل توجه بود. می‌توان چند مشاهده شخصی در مورد این وقایع را به اشتراک گذاشت. نخست اینکه دخالت روزافزون دولت در امور دینی اثر معکوس داشته و نارضایتی عمومی را افزایش داده است. دوم، به نظر نمی‌رسد دولت راهبرد مؤثر یا منسجمی برای «قدرت نرم»، اقناع، گفتگو یا همکاری در امور دینی داشته باشد. و نهایتاً، روحانیون تازه منصوب شده از طریق رویه‌های جدید کمیته دولتی امور دینی نفوذ واقعی چندانی در میان مردم ندارند. در نتیجه، فعالیت‌های دینی روزبه‌روز بیشتر تحت نظارت و کنترل سنگین نهادهای امنیتی و انتظامی قرار گرفته است.

منبع : موسسه تحقیقاتی باکو