با تایید میزبانی سعودی در جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ سوالاتی متعددی به اذهان بسیاری از آگاهان به امور این پادشاهی عربی خطور کرد، اینکه عربستان صرفاً میزبان یک رویداد ورزشی خواهد بود یا این اتفاق به بستری برای تحولات عمیق‌تر فرهنگی و اجتماعی در آن جامعه بدل خواهد شد؟ آیا…
با تایید میزبانی سعودی در جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ سوالاتی متعددی به اذهان بسیاری از آگاهان به امور این پادشاهی عربی خطور کرد، اینکه عربستان صرفاً میزبان یک رویداد ورزشی خواهد بود یا این اتفاق به بستری برای تحولات عمیق‌تر فرهنگی و اجتماعی در آن جامعه بدل خواهد شد؟ آیا این کشور که سال‌هاست تلاش می کند تا تصویری متفاوت از خود به جهانیان ارائه دهد، تا چه حد قادر خواهد بود از این فرصت برای پیشبرد اهداف توسعه‌ای خود بهره ببرد؟ و اینکه آیا جام جهانی ۲۰۳۴، جلوه‌ای از عربستان مدرن و توسعه‌یافته خواهد بود یا صرفاً نمایشی پرهزینه از بلندپروازی‌های به ظاهر ناتمام حکمرانان جدید این کشور؟
همچنانکه یکی از سؤالات جدی این خواهد بود که برگزاری جام جهانی یک رخداد گذرا در این کشور خواهد بود یا اینکه سعودی‌ها پس از عبور از چالش‌های عظیم این میزبانی، با میراثی ماندگار در حوزه‌های مختلف مواجه خواهند شد؟ این پرسش‌ها، محور اصلی تأملی است که در این یادداشت به آن خواهیم پرداخت. هرچند پذیرش سعودی به عنوان میزبان جام جهانی ۲۰۳۴ در شرایطی صورت پذیرفت که پس از انصراف استرالیا از رقابت بر سر میزبانی با عربستان، این کشور تنها نامزد برگزاری آن به شمار می آمد، با این حال جام جهانی سعودی، نه صرفاً یک رویداد ورزشی، بلکه آزمونی خطیر برای این کشور در مسیر تحقق اهداف سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ و نمایش چهره‌ای نوین از خود به جهانیان است. این سند، که در پی ایجاد تحولات بنیادین در ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی عربستان است، با میزبانی جام جهانی، فرصتی بی‌نظیر برای محک خوردن در عرصه بین‌المللی پیدا می‌کند. با این حال، این مسیر با چالش‌های متعددی در ابعاد گوناگون فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، زیرساختی و اجتماعی همراه است که بررسی دقیق و ارائه راهکارهای مناسب برای مواجهه با آنها، از اهمیتی ویژه برخوردار است.
چالش‌های زیرساختی و اقتصادی؛ از ساخت‌وسازهای عظیم تا دغدغه‌های زیست‌محیطی
یکی از مهم‌ترین موانع پیش روی عربستان، فراهم‌آوری زیرساخت‌های لازم برای میزبانی این رویداد مهم است. بر خلاف بسیاری از کشورها که از زیرساخت‌های موجود بهره می‌برند، عربستان در نظر دارد 13 استادیوم جدید احداث نماید و 2 استادیوم موجود را نیز به طور اساسی بازسازی کند. بر اساس گزارش‌های موجود، هزینه احداث هر استادیوم مدرن می‌تواند بین ۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد دلار برآورد شود. این بدان معناست که صرفاً برای احداث استادیوم‌ها، هزینه‌ای بین ۵.۵ تا ۱۱ میلیارد دلار صرف خواهد شد. افزون بر این، هزینه‌های جانبی نظیر توسعه فرودگاه‌ها، هتل‌ها، شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی و سایر تسهیلات مرتبط با گردشگری نیز رقم قابل توجهی را به خود اختصاص خواهد داد. به عنوان مثال، پروژه توسعه فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز در جده، که بخشی از تمهیدات برای جام جهانی بوده است، هزینه‌ای بالغ بر ۷ میلیارد دلار را در برداشته است. همچنین، پروژه شهر نئوم، که به عنوان بخشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ و با هدف جذب گردشگر و سرمایه‌گذار طراحی شده، نقشی کلیدی در میزبانی جام جهانی ایفا خواهد کرد. با این حال، هزینه‌های سرسام‌آور این پروژه، که بالغ بر ۵۰۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، سوالاتی را در مورد توجیه اقتصادی آن مطرح می‌کند.
در کنار این پروژه‌های کلان، توسعه و بهبود شبکه‌های حمل‌ونقل درون‌شهری و بین‌شهری نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. به گفته رئیس سابق کمیته المپیک عربستان، پروژه متروی ریاض تا کنون ۴۳ درصد پیشرفت داشته است. تکمیل و بهره‌برداری از این پروژه، به همراه توسعه شبکه قطار و خطوط ریلی در سراسر کشور، از جمله الزامات اساسی برای میزبانی موفق جام جهانی و تسهیل رفت‌وآمد تماشاگران و گردشگران خواهد بود. سرمایه‌گذاری در این بخش، نه تنها به بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به رونق اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید نیز منجر شود.
علاوه بر هزینه‌های مستقیم ساخت‌وساز، چالش‌های لجستیکی و محدودیت زمانی نیز مطرح است. احداث این حجم از زیرساخت‌ها در بازه زمانی نسبتاً کوتاه تا سال ۲۰۳۴، مستلزم برنامه‌ریزی دقیق، مدیریت کارآمد و هماهنگی میان نهادهای مختلف دولتی و خصوصی است. هرگونه تأخیر در هر بخش از این پروژه‌ها می‌تواند کل برنامه را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال، کمبود نیروی کار متخصص در بخش ساخت‌وساز می‌تواند یکی از چالش‌های پیش رو باشد.
از سوی دیگر، این حجم عظیم از ساخت‌وساز، نگرانی‌های جدی را در خصوص پیامدهای زیست‌محیطی ایجاد می‌نماید. استفاده از مصالح پرکربن نظیر بتن و فولاد، انتشار گازهای گلخانه‌ای را به شدت افزایش می‌دهد. بر اساس آمارها، صنعت سیمان به تنهایی حدود ۸ درصد از انتشار دی‌اکسید کربن جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. با توجه به گرمای شدید هوا در عربستان، نیاز به سیستم‌های تهویه مطبوع قدرتمند در استادیوم‌ها و سایر اماکن نیز مصرف انرژی و انتشار کربن را افزایش خواهد داد. برخی از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که این جام جهانی می‌تواند به یکی از پرکربن‌ترین رویدادهای تاریخ بدل شود، به ویژه اگر تمهیدات جدی برای بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر و مصالح پایدار اتخاذ نگردد. استفاده از فناوری‌های نوین در ساخت‌وساز، مانند بتن‌های کم‌کربن و سیستم‌های تهویه مطبوع با بازدهی بالا، می‌تواند تا حدی از این نگرانی‌ها بکاهد.
چالش‌های سیاسی و حقوق بشری؛ حاکمیت در بوته‌ی آزمایش افکار عمومی جهانی، با نگاهی به نقش معارضین
سابقه حقوق بشر در عربستان سعودی، همواره مورد انتقاد سازمان‌های بین‌المللی و فعالان حقوق بشر بوده است. مسائلی نظیر محدودیت آزادی بیان، وضعیت حقوق زنان، حقوق کارگران مهاجر و افراط در اجرای مجازات اعدام از جمله نگرانی‌هایی است که مسولین سعودی با وجود تاکیدات مصرانه مجامع بین المللی هنوز عزمی برای برطرف کردن آن نشان نداده‌اند. عربستان سعودی رتبه سوم اعدام زندانیان را در سال ۲۰۲۳ به خود اختصاص داد و در سال 2024 هم با اعدام ۳۰۰ نفر رکورد اعدام در این کشور را شکست.
برگزاری جام جهانی، توجه جهانیان را به عربستان معطوف خواهد کرد و این کشور را در معرض قضاوت رسانه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی قرار خواهد داد. هرگونه نقض حقوق بشر در طول برگزاری این رویداد، بازتاب گسترده‌ای در سطح جهان خواهد داشت و می‌تواند به اعتبار بین‌المللی عربستان خدشه وارد کند.
در این میان، نقش معارضین و منتقدین داخلی و خارجی حائز اهمیت است. این گروه‌ها، با استفاده از فرصت توجه جهانی به عربستان در ایام جام جهانی، تلاش خواهند کرد تا صدای خود را به گوش جهانیان برسانند و نقض حقوق بشر در این کشور را برجسته سازند. این امر می‌تواند فشارهای سیاسی و اجتماعی مضاعفی را بر دولت سعودی وارد کند. معارضین با استفاده از رسانه‌های اجتماعی، گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری و برگزاری تجمعات اعتراضی در خارج از عربستان، سعی در جلب توجه افکار عمومی به مسائل حقوق بشری در این کشور خواهند داشت. برای مثال، موضوع زندانیان سیاسی و فعالان حقوق بشر، می‌تواند به یکی از محورهای اصلی انتقادات معارضین تبدیل شود. همچنین، موضوعاتی مانند جنگ یمن و نقش عربستان در آن، و نیز اعدام‌های دسته‌جمعی، می‌تواند مورد توجه منتقدان قرار گیرد.
از سویی قرار گرفتن آل‌سعود زیر ذره‌بین معارضه و همچنین سازمان‌های حقوق بشری اهرم فشاری بر رهبران سعودی است تا وارد گفتگو و تعامل با برخی معارضین زندانی شوند. شاید بتوان آزادی تعدادی از فعالان دانشگاهی و واعظینی را که به دلیل اظهار نظرات مخالف، زندانی شده بودند را در همین ساحت فهم و تفسیر کرد.
موضوع مورد اهمیت دیگر در این زمینه، مسئله کارگران مهاجر است که بخش قابل توجهی از نیروی کار ساخت‌وساز در عربستان را تشکیل می‌دهند. تضمین حقوق این کارگران، پرداخت دستمزد منصفانه، فراهم نمودن شرایط کاری ایمن و جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده، از جمله مواردی است که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. هرگونه گزارشی مبنی بر نقض حقوق کارگران مهاجر در پروژه‌های مرتبط با جام جهانی، می‌تواند به شدت به وجهه بین‌المللی عربستان آسیب برساند. سازمان‌های بین‌المللی کار و حقوق بشر، به طور ویژه بر شرایط کارگران مهاجر در عربستان نظارت خواهند داشت؛ اگرچه عربستان به فیفا وعده داده که اقداماتی برای اصلاح و اجرای قوانین کار و احترام کامل به کارگران مهاجر انجام می‌دهد اما این وعده‌ها با تردید گسترده از سوی گروه‌های حقوق بشری و اتحادیه‌های کارگری رو به رو شده است. همچنین یک شکایت رسمی توسط سازمان بین‌المللی کار در خصوص وضعیت کارگران در عربستان در جریان است.
با توجه به پیشینه سیاست‌هایی که فیفا در قبال کشورهای دیگر در پیش گرفته چندان نمی‌توان به بهود وضعیت کارگران در عربستان سعودی دل بست و همانطور که این شرایط بغرنج در قطر تغییری نکرد در سعودی نیز احتمالا همان خواهد بود.
چالش‌های فرهنگی و اجتماعی؛ در جستجوی توازن میان سنت و مدرنیته
جامعه عربستان، جامعه‌ای با باورهای ریشه‌دار در سنت‌ها و ارزش‌های اسلامی است. برگزاری یک رویداد جهانی با حضور میلیون‌ها تماشاگر و گردشگر از فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف، چالش‌هایی را در زمینه انطباق فرهنگی و اجتماعی پدید می‌آورد. مسائلی نظیر نوع پوشش، آزادی‌های اجتماعی، منع مصرف الکل در اماکن عمومی و رفتارهای اجتماعی، نیازمند رویکردی ظریف و سنجیده است.
در سال‌های اخیر، شاهد تغییراتی در راستای بازتر شدن فضای اجتماعی در عربستان بوده‌ایم. اعطای اجازه حضور زنان در ورزشگاه‌ها، برگزاری کنسرت‌های موسیقی و کاهش محدودیت‌ها در برخی زمینه‌ها، گواه این تغییرات است. به نظر می‌رسد برگزاری یک تورنمنت بین‌المللی آن هم در سطح محبوبیت و گستردگی جام جهانی فوتبال، بستری مناسب برای تحولات فرهنگی‌ای خواهد بود که در دو دهه‌ی اخیر و به‌ویژه در دوران ملک سلمان، با سرعت بالایی در حال پیش‌روی بوده است. این تحولات که با اعتراضات و انتقادات بخشی از بدنه سنتی و مذهبی جامعه و همچنین معارضین سلفی و اسلام‌گرا همراه بوده، اکنون و با وجود توجیه جام جهانی می‌تواند با مشروعیت بیشتری برای آل سعود همراه باشد و تابوشکنی‌های بی‌پرواتری را شاهد باشیم.
در این راستا مسائلی مانند حضور اقلیت‌های جنسیتی، مصرف الکل، قوانین مربوط به پوشش و برگزاری جشن‌های مختلط از جمله مواردی است که تا کنون نیز حواشی مختلفی به وجود آورده و در سال‌های آتی نیز از جمله مسائل جنجال برانگیز خواهد بود. هر چند مقامات سعودی در موضوعات این چنینی سعی کرده‌اند موضع‌گیری مستقیمی نداشته باشه و به قولی دست به عصا حرکت کنند و حتی چند روز پیش ممنوعیت استفاده و خرید و فروش الکل در این کشور مجددا و با تاکید بر جام جهانی اعلام شد، اما برخی دیدگاه‌ها و کنش‌ها از گوشه و کنار خبر از عقب نشینی آرام از این خطوط قرمز می‌دهد.
برای مثال، حامد البلوی، مدیر بخش میزبانی از جام جهانی عربستان چندی پیش گفته بود، "از ورزش‌دوستان با گرایش جنسی متفاوت نیز استقبال می‌کنیم". علاوه بر این، ابتدای سال جاری میلادی اولین مشروب فروشی به طور رسمی در عربستان افتتاح شد. هر چند به گفته مقامات سعودی، این فروشگاه تنها مخصوص دیپلمات‌ها و سفرای کشورهای خارجی است، اما اعطای چنین مجوزی پس از ۷۰ سال در این کشور، خود بیانگر گام‌های بلند به سمت غلبه بر هنجارهای سابق است. از همین رو انتظار می‌رود رویدادهایی مانند موسم الریاض ۲۰۲۴ که در هنجارشکنی موردی بی‌سابقه بود، در ده سال آینده مکرر و با شدت بیشتری ادامه یابد.
جمع‌بندی: جام جهانی ۲۰۳۴: کاتالیزوری برای تحولات فرهنگی در عربستان
حکام سعودی به میزبانی جام جهانی ۲۰۳۴، به عنوان فرصتی استثنایی برای عربستان جهت نیل به اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ و ارائه تصویری نوین از خود در عرصه بین‌المللی می‌نگرند. این رویداد نه تنها می‌تواند به توسعه زیرساخت‌ها و رونق اقتصادی این کشور کمک کند، بلکه می‌تواند به عنوان کاتالیزوری برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی نیز عمل نماید. این رویداد می‌تواند فرصتی برای باز کردن درهای جدید به روی فرهنگ‌ها و ایده‌های گوناگون باشد و به تدریج به تغییر برخی از هنجارهای اجتماعی و فرهنگی در عربستان کمک کند. این میزبانی، به نوعی، آزمونی برای نمایش چهره‌ای بازتر و مدرن‌تر از عربستان به جهانیان است و می‌تواند به بهبود تصویر بین‌المللی این کشور کمک کند. اما اکنون انچه بیش از هر چیز قابل پیش‌بینی است، این است که عربستان ۲۰۳۴ با عربستان ۲۰۲۴ تفاوت‌های بسیاری در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی و زیرساختی خواهد داشت.
مطالب مرتبط
تبعات اجتماعی ورود پرشمار زنان به بازار کار عربستان
تظاهرات اعتراضی مردم بحرین در پی شهادت زندانی شیعه
توجه ویژه حکومتهای خلیج فارس به رشد رتبه جهانی دانشگاهها
اوجگیری روند سلب تابعیتها در کویت در غیاب پارلمان
از سرزمین شام تا محل مهاجرت برزیل
مقتدى صدر و عمار حكيم و هويتى تركيبى
