قفقاز؛ میدان جدی رقابت هند و پاکستان

رویکردهای متفاوت پاکستان و هند در  معادلات قفقاز، به ویژه در مناقشه ارمنستان و آذربایجان، بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت. پاکستان پس از ترکیه دومین کشوری بود که آذربایجان را به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخت. علاوه بر این، اگرچه ترکیه، یمن و عربستان سعودی روابط دیپلماتیک خود را با ارمنستان به دلیل مناقشه قره باغ قطع کردند، پاکستان تنها کشوری است که ارمنستان را به رسمیت نمی شناسد. رویکرد پاکستان در قبال ارمنستان تنها با موضع ایران در قبال اسرائیل قابل مقایسه است. موازی بودن وضعیت حقوقی و سرزمینی قره باغ و کشمیر به کانون مهم همکاری باکو و اسلام آباد در سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد (NAM) و سازمان همکاری اسلامی تبدیل شده است. هم‌زمان، هند و ارمنستان دیپلماسی هماهنگی را در سازمان‌های بین‌المللی برای دفاع از اصل «خودمختاری» ارامنه در قره باغ کوهستانی و هندی‌ها در کشمیر دنبال کردند.

در سال 2020 ، هم پاکستان و هم هند تعامل خود را با قفقاز جنوبی در طول جنگ دوم قره باغ افزایش دادند. پاکستان در طول جنگ از آذربایجان حمایت می‌کرد و به طور منظم در تمرینات نظامی با آنکارا و باکو که اکنون به عنوان «سه برادر» شناخته می‌شوند، شرکت می کرد. در ژانویه 2021، طرفین اعلامیه سه جانبه اسلام آباد را امضا کردند. نه جنگ 2020 و نه جنگ یک روزه در سپتامبر 2023 که منجر به بازگشت کامل قره باغ کوهستانی و مناطق اطراف آن به آذربایجان شد، موضع پاکستان را در قبال ارمنستان تغییر نداد. در حالی که ترکیه و ارمنستان در حال عادی سازی روابط خود هستند و ارمنستان و عربستان سعودی پس از سه دهه روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفته اند، هیچ نشانه ای مبنی بر به رسمیت شناختن ارمنستان توسط پاکستان وجود ندارد. هم‌زمان، ارمنستان شکست خورده ناراضی از روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی، همکاری های خود را با هند توسعه می دهد.

پیامدها

گسترش رقابت استراتژیک هند و پاکستان به قفقاز جنوبی پیامدهای مهمی در رابطه با فروش تسلیحات، تجهیزات دفاعی و انتقال فناوری های نظامی به ارمنستان و آذربایجان داشته است. در حالی که اسرائیل و ترکیه تامین کنندگان اصلی تسلیحات آذربایجان بوده اند، در دهه گذشته نقش پاکستان نیز به طور پیوسته در حال افزایش بوده است. بر اساس گزارش‌ها، ارتش پاکستان و آذربایجان از سال 2016 تمرین‌های مشترکی را انجام داده‌اند و تماس‌های امنیتی راهبردی گسترده‌ای دارند. دانشجویان، افسران ارشد نظامی، خلبانان و نیروهای ویژه ارتش آذربایجان در دانشگاه های نظامی و مراکز آموزشی ارتش پاکستان آموزش می‌بینند.

طبق گزارش ها، اگرچه به طور رسمی تأیید نشده است، مستشاران نظامی پاکستان در جنگ دوم قره باغ شرکت کردند و تاکتیک‌های نظامی را به طرف آذری آموزش داده‌اند. ظاهراً از تجربه ارتش پاکستان در نبرد در مناطق کوهستانی کشمیر برای تصرف شهر استراتژیک شوشا در منطقه قره باغ کوهستانی استفاده شده است. بدون شک، جنگ 44 روزه پاکستان را به آذربایجان و متحدش ترکیه نزدیک کرد. اولین مانور نظامی مشترک بین ترکیه، آذربایجان و پاکستان در سپتامبر 2021 برگزار شد. آذربایجان و پاکستان همچنین قراردادی را برای جت های جنگنده JF-17 Block-III امضا کردند که به طور مشترک توسط چین و پاکستان ساخته شده است. جمهوری آذربایجان جت های جنگنده ساخت پاکستان را به ارزش 1.6 میلیارد دلار خریداری خواهد کرد. در حالی که ارمنستان به شدت از عدم تعادل در قدرت هوایی رنج می‌برد، افزودن این جنگنده های چینی-پاکستانی به جنگنده های اسرائیلی و ترکیه ای و همچنین سامانه های موشکی و پهپادی، نیروی هوایی آذربایجان را قدرتمند تر خواهد کرد.

ارمنستان به طور همزمان روابط نظامی و دفاعی خود را با هند توسعه داده است. هنگامی که سورن پاپیکیان، وزیر دفاع ارمنستان در اکتبر 2022 از دهلی نو بازدید کرد، حمایت هند از ارمنستان با ارائه سیستم های توپخانه ای هندی، راکت های ضد تانک و مهمات به ارزش 245 میلیون دلار آمریکا به سرعت بالا رفت. رسانه های هندی گزارش دادند که ارمنستان 3 نسخه از سامانه موشکی چند پرتابی پیناکا را به هند سفارش داده است. طبق قراردادی به ارزش 250 میلیون دلار، ارمنستان نسخه هایی از سیستم های پیناکا Mk-1 (برد 37.5 کیلومتر)، Pinaka Mk-1 Enhanced (45 کیلومتر) و Guided Pinaka (75 کیلومتر) را سفارش داد. در ادامه این روند، در نوامبر 2023، ارمنستان سیستم ضد پهپاد Zen (ZADS) را که در هند ساخته شده بود، سفارش داد، یک سامانه هوایی ضد بدون سرنشین (CUAS) که برای تامین امنیت همه جانبه در برابر حملات هواپیماهای بدون سرنشین طراحی شده است و با معماری چند سنسوری چند لایه، سیستم پدافند هوایی ارمنستان را در برابر پهپادهای بایراکتار TB-2 ترکیه که نقش مهمی در جنگ دوم قره باغ داشت، تقویت می کند. بنابراین هند در حال تبدیل شدن به شریک کلیدی ارمنستان در همکاری نظامی-فنی است. پیش از این، این سمت در اختیار روسیه بود که بیش از 93 درصد از تسلیحات و تجهیزات نظامی ارمنستان در سال های 2011 تا 2020 را تامین می‌کرد. این در حالی است که با وجود توافقات نظامی مهم بین ارمنستان و هند، این دو کشور هنوز رزمایش نظامی مشترکی برگزار نکرده اند.

همچنین ارمنستان با حضور در بندر ترانزیتی چابهار در جنوب شرقی ایران و در مجاورت خلیج عمان امیدوار است همکاری‌های خود را با هند و ایران در کریدور خلیج فارس - دریای سیاه تقویت کند. هند نیز در کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) با ایران، آذربایجان و روسیه هم‌پیمان است. این پیمان نشان می‌دهد که هند رویکرد متعادل تری را نسبت به پاکستان در قفقاز جنوبی اتخاذ کرده است.

نتیجه گیری

آرایش سیاسی و توازن قوا در قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره باغ دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. جنگ روسیه علیه اوکراین نیز این روند را تسریع کرده است. اگرچه ساختار ژئوپلیتیکی نوظهور منطقه ناپایدار است، هند و پاکستان دو بازیگر جدید و موثر در این روند هستند. به طور قطع، نقش و نفوذ آن‌ها در منطقه کمتر از روسیه و ترکیه است. آن‌ها با محدودیت ها و چالش های آشکاری مواجه است. اگرچه امتناع سرسختانه اسلام آباد از به رسمیت شناختن ارمنستان، پاکستان را به همراه ترکیه و اسرائیل به شریک استراتژیک آذربایجان در سه دهه اخیر تبدیل کرده است اما عدم به رسمیت شناختن اسرائیل توسط پاکستان، مانع از تشکیل «اتحاد چهارگانه» باکو با سه متحد استراتژیک خود شده است. مانورهای نظامی پاکستان، ترکیه و آذربایجان در سپتامبر 2021 گویای این وضعیت است. علاوه بر این، جنگ خونین اسرائیل و حماس حداقل در آینده نزدیک مانع از تشکیل یک اتحاد سه جانبه بین آذربایجان، ترکیه و اسرائیل خواهد شد.

هم‌زمان، ارمنستان به دنبال متحدان استراتژیک جدید است. هند و فرانسه مهمترین گزینه های ایروان هستند. اخیرا، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، از قراردادهای تسلیحاتی ارمنستان با فرانسه و هند دفاع و بر ضرورت وجود این قراردادها برای تأمین امنیت ملی و دفاع این کشور تاکید کرد. ایران نیز گزینه ای برای ارمنستان است. وزیر دفاع ارمنستان اخیرا به تهران سفر کرده است. دو کشور در مورد چندین موضوع از جمله مخالفت با کریدور زنگزور بین آذربایجان و نخجوان دیدگاه های مشترکی دارند. با این حال ایران ترجیح می‌دهد ارمنستان روابط سنتی و استراتژیک خود را با روسیه حفظ کند. علاوه بر این، تهران می‌خواهد از تیره شدن روابط خود با آذربایجان و ترکیه از طریق پیوند راهبردی و نظامی آشکار با ارمنستان اجتناب کند و خواهان محدود کردن نفوذ بازیگران غربی مانند فرانسه در قفقاز جنوبی است. می‌توان همکاری رو به رشد ایران، ارمنستان و هند را بخشی از تلاش تهران برای بازگرداندن موازنه قوا در قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره باغ دانست. به نظر می‌رسد که این همکاری سه جانبه خاص، به جای «توازن سخت» (نظامی-امنیتی)، تلاش ها را بر «توازن نرم» (ترانزیتی-اقتصادی) علیه روابط سه جانبه آذربایجان، ترکیه و پاکستان در قفقاز جنوبی متمرکز خواهد کرد.