رویارویی شدید میان دولت ارمنستان و کلیسای حواری ارمنی در یکی دوماهه اخیر، یک رخداد سیاسی گذرا نیست، بلکه نقطه اوج یک مبارزه بنیادین ایدئولوژیک و سیاسی بر سر آینده و هویت ارمنستان مدرن است. بحران اخیر، حاصل برخورد دو دیدگاه آشتی‌ناپذیر است: از یک سو، پروژه دولت‌سازی سکولار، غرب‌گرا…
رویارویی شدید میان دولت ارمنستان و کلیسای حواری ارمنی در یکی دوماهه اخیر، یک رخداد سیاسی گذرا نیست، بلکه نقطه اوج یک مبارزه بنیادین ایدئولوژیک و سیاسی بر سر آینده و هویت ارمنستان مدرن است. بحران اخیر، حاصل برخورد دو دیدگاه آشتی‌ناپذیر است: از یک سو، پروژه دولت‌سازی سکولار، غرب‌گرا و پساانقلابی نیکول پاشینیان و از سوی دیگر، نقش ریشه‌دار و محافظه‌کارانه کلیسا به عنوان نگهبان سنتی هویت ملی. این تنش که از زمان انقلاب مخملی ۲۰۱۸ به صورت پنهان وجود داشت، با ضربه روحی ناشی از شکست در جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ به شدت تشدید شد و کلیسا را به یک نیروی اپوزیسیون فعال تبدیل کرد. اقدامات دولت در سال ۲۰۲۵، شامل حملات کلامی شخصی و بی‌سابقه به رهبران کلیسا، استفاده از دستگاه امنیتی برای دستگیری اسقف‌های ارشد تحت عنوان خنثی‌سازی «کودتا» و اعمال فشار اقتصادی از طریق ملی‌سازی «شبکه‌های برق ارمنستان»، نشان‌دهنده یک کارزار استراتژیک و پیش‌دستانه برای خنثی کردن یک بلوک قدرتمند اپوزیسیون در آستانه انتخابات پارلمانی ۲۰۲۶ است. این بحران، ارمنستان را در یک دوراهی تاریخی قرار داده و در حال بازتعریف مرزهای قدرت، مذهب و هویت ملی در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ این کشور است.
بحران کنونی در ارمنستان را باید در چارچوب سه روند تاریخی تبیین کرد: نخست، کلیسای حواری ارمنی که از سال ۳۰۱ میلادی به‌عنوان نخستین دین رسمی دولتی، نه‌تنها نهادی مذهبی بلکه ستون فقرات هویت ملی ارامنه در دوران سلطه بیگانگان و دوره شوروی بوده و با حفظ زبان، فرهنگ و انسجام اجتماعی، عملاً در طول تاریخ خود جای دولت ارمنی‌ها را پر کرده و اکنون مشروعیت دیرپای خود را در برابر دولت پاشینیان در معرض تهدید می‌بیند؛ دوم، انقلاب مخملی ۲۰۱۸ که با به قدرت رساندن نیکول پاشینیان و گفتمان لیبرال و غرب‌گرای او، به شکافی بنیادین با کلیسای سنت‌گرا انجامید و اصرار دولت بر جدایی دین از دولت، از نگاه کلیسا تلاشی برای حذف جایگاه قانونی و تاریخی آن تلقی شد؛ سوم، شکست دردناک ارمنستان در جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ که به واگذاری سرزمین‌های آرتساخ به آذربایجان انجامید، به کلیسا امکان داد تا با اعلام علنی مخالفت با پاشینیان و مطالبه استعفای او، به‌عنوان صدای اخلاقی و معنوی اپوزیسیون ظاهر شود، نقشی که پیش‌تر نیز در بحران‌های ملی ایفا کرده بود و بدین‌سان زمینه‌های تقابل آشکار سیاسی در سال ۲۰۲۵ را فراهم آورد.
گاهشمار تشدید تنش‌ها
در یک بازه زمانی کمتر از یک ماه، تنش‌های پنهان میان دولت و کلیسا به یک بحران تمام‌عیار تبدیل شد. این تشدید تنش‌ها در سه مرحله اصلی قابل بررسی است: جنگ لفظی، سرکوب امنیتی و فشار اقتصادی.
جرقه بحران با یک حمله کلامی بی‌سابقه از سوی نخست‌وزیر زده شد. در ۲۸ مه ۲۰۲۵، نیکول پاشینیان در یک نشست کابینه، کلیساها را به «انباری» تشبیه کرد که مملو از «زباله، کیسه‌های سیمان، کفش و لباس‌های کهنه» است. این اظهارات توهین‌آمیز واکنش شدید کلیسا را برانگیخت، اما این تنها آغاز ماجرا بود. در ۳۰ مه، پاشینیان از طریق فیسبوک، در اقدامی که مرزهای تقابل سیاسی را جابجا کرد، مستقیماً جاثلیق کارگین دوم، رهبر معنوی ارامنه جهان، را به نقض عهد تجرد و داشتن فرزند متهم کرد و خواستار استعفای او شد. او پا را فراتر گذاشت و پیشنهاد تشکیل یک «شورای هماهنگی» برای انتخاب رئیس جدید کلیسای ارمنی را مطرح کرد و گفت دولت باید در انتخاب جاثلیق آینده «رأی تعیین‌کننده» داشته باشد.[1] همسر نخست‌وزیر، آنا هاکوبیان، نیز با ادبیاتی تندتر وارد میدان شد و روحانیون را «پدوفیل» و «مجنون‌های سیاه‌پوش» خواند که در «انباری‌ها» به «انحرافات» مشغولند.[2] این حملات شخصی و هماهنگ، که با واکنش متقابل روحانیون همراه شد (از جمله یکی از سخنگویان کلیسا که پاشینیان را «ختنه‌شده» و «غیرمسیحی» خواند)، فضا را به شدت مسموم کرد و نشان داد که دولت قصد دارد نبرد را از سطح سیاسی به سطح شخصی و حیثیتی بکشاند.[3]
همزمان با جنگ روانی، دولت از ابزارهای امنیتی برای سرکوب مخالفان کلیسایی خود استفاده کرد. دولت با طرح یک روایت امنیتی، مخالفان را یک شبکه «جنایتکار-الیگارشی-کلیسایی» معرفی کرد که برای بی‌ثبات کردن کشور و تصرف قدرت از طریق یک کودتای مسلحانه توطئه می‌کنند.[4] رسانه‌های نزدیک به دولت نیز سندی را منتشر کردند که ادعا می‌شد «طرح کودتای» اپوزیسیون است.[5] این روایت، زمینه را برای موجی از دستگیری‌ها فراهم کرد؛ در ۲۵ ژوئن، اسقف اعظم بگرات گالستانیان، رهبر کاریزماتیک جنبش اعتراضی «مبارزه مقدس» (که با نام «تاووش برای میهن» نیز شناخته می‌شود)، به همراه ۱۳ نفر دیگر به اتهام برنامه‌ریزی برای اقدامات تروریستی و براندازی مسلحانه بازداشت شد. وکیل او این اتهامات را «داستان‌سرایی» خواند.[6] همچنین در ۲۷ و ۲۸ ژوئن، نیروهای امنیتی برای دستگیری اسقف آجاپاخیان، رئیس اسقف‌نشین گیومری، به مقر مقدس کلیسا در اچمیادزین یورش بردند اما با مقاومت روحانیون و هواداران مواجه شدند. آجاپاخیان که متهم به فراخوان برای براندازی دولت بود، روز بعد داوطلبانه خود را تسلیم کرد و به دو ماه بازداشت موقت محکوم شد.[7]
این اقدامات نشان داد که دولت برای حذف فیزیکی و حقوقی رهبران اپوزیسیون کلیسایی، از به‌کارگیری تمام توان دستگاه امنیتی خود ابایی ندارد. چارچوب‌بندی یک جنبش سیاسی به عنوان یک تهدید تروریستی، یک استراتژی پیش‌دستانه برای خلع سلاح کردن مخالفان پیش از آن بود که بتوانند پایگاه اجتماعی خود را در آستانه انتخابات گسترش دهند.
ضلع سوم کارزار دولت، فشار اقتصادی بر حامیان مالی کلیسا بود. سامول کاراپتیان، میلیاردر روسی-ارمنی و مالک گروه «تاشیر» که شرکت توزیع انحصاری برق ارمنستان (ENA) به آن تعلق داشت، پس از انتقاد از حملات دولت به کلیسا، در اواسط ژوئن دستگیر و به «دعوت برای غصب قدرت» متهم شد.[8] بلافاصله پس از دستگیری او، پاشینیان اعلام کرد که دولت قصد دارد «به سرعت» شرکت ENA را ملی کند. توجیه رسمی این اقدام، «تأمین امنیت انرژی» و مقابله با قطعی‌های عمدی برق برای ایجاد نارضایتی عمومی بود.[9] پارلمان ارمنستان که در کنترل حزب حاکم «پیمان مدنی» است، به سرعت قوانینی را تصویب کرد که به دولت اجازه می‌داد مدیریت ENA را به طور موقت در دست گرفته و مالک را مجبور به فروش آن کند.[10] این اقدام یک ابزار سیاسی چندمنظوره بود: اول، یک حامی مالی کلیدی کلیسا را مجازات و خنثی می‌کرد. دوم، هشداری جدی به سایر نخبگان اقتصادی بود که از دخالت در سیاست پرهیز کنند. سوم، با توجه به هویت روسی-ارمنی کاراپتیان و پیوندهای شرکتش با روسیه، این اقدام در راستای سیاست کلان پاشینیان برای کاهش نفوذ روسیه و چرخش به غرب قرار داشت.[11]
واکاوی بحران
در هسته این بحران، یک محاسبه سیاسی سرد برای انتخابات پارلمانی ژوئن ۲۰۲۶ قرار دارد. محبوبیت نیکول پاشینیان پس از شکست در جنگ ۲۰۲۰ به شدت کاهش یافته است.[12] در چنین شرایطی، کلیسا از طریق جنبش‌های اعتراضی به رهبری روحانیون، به معتبرترین و قدرتمندترین نیروی اپوزیسیون تبدیل شده است؛ نیرویی که برخلاف احزاب سیاسی سکولار، از اقتدار معنوی و توانایی بسیج توده‌ای برخوردار است. بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که هدف اصلی پاشینیان از این کارزار تهاجمی، «ساکت کردن صداهای منتقد» و «حذف اپوزیسیون» پیش از شروع رقابت‌های انتخاباتی است.[13] دولت با زندانی کردن رهبران این جنبش و برچسب‌گذاری آن به عنوان یک سازمان تروریستی، در عمل رقیب اصلی خود را پیش از ورود به میدان، از صحنه خارج می‌کند.
جنبش «تاووش برای میهن» (یا مبارزه مقدس) که در بهار ۲۰۲۴ در اعتراض به واگذاری یک‌جانبه روستاهای مرزی در منطقه تاووش به آذربایجان شکل گرفت، کاتالیزور اصلی این بحران بود. این جنبش که توسط اسقف اعظم بگرات گالستانیان رهبری می‌شد، توانست با موفقیت نگرانی‌های مربوط به امنیت ملی و تمامیت ارضی را با اقتدار معنوی کلیسا پیوند بزند و یک جنبش اعتراضی قدرتمند ایجاد کند.[14] این جنبش اولین چالش جدی و مردمی علیه حکومت پاشینیان پس از جنگ بود که توسط رژیم‌های سابق و بی‌اعتبار رهبری نمی‌شد. همین ویژگی، آن را به یک تهدید واقعی برای دولت تبدیل کرد و واکنش سرکوب‌گرانه و پیش‌دستانه دولت را در سال ۲۰۲۵ به دنبال داشت.
این درگیری داخلی، بازتابی از چرخش سیاست خارجی ارمنستان است. دولت پاشینیان به طور فعال در حال تعمیق روابط با اتحادیه اروپا و ایالات متحده و فاصله‌گرفتن از متحد سنتی خود، روسیه، است. در مقابل، کلیسا به طور گسترده به عنوان یک نهاد محافظه‌کار و متمایل به روسیه تلقی می‌شود[15] و خود پاشینیان نیز روحانیون را به جاسوسی و وابستگی به خارج متهم کرده است.[16] این تقابل از چشم قدرت‌های منطقه‌ای دور نمانده است. رسانه‌های آذربایجان و ترکیه با اشتیاق حملات پاشینیان به کلیسا را پوشش داده‌اند، زیرا تضعیف این نهاد بنیادین ملی را به نفع منافع خود می‌بینند.[17] از سوی دیگر، غرب (به ویژه اتحادیه اروپا) نیز چنانکه انتظار می‌رود در قبال سرکوب‌ها سکوتی نسبی کرده و تعاملات سطح بالا با دولت پاشینیان را با قوت ادامه داده است.
نبرد دشوار
این رویارویی تمام‌عیار، می‌تواند پیامدهای عمیق و ویرانگری برای آینده ارمنستان در پی داشته باشد. تازه‌ترین داده‌های افکارسنجی، به‌ویژه نظرسنجی «بارومتر قفقاز»، تصویر نسبتاً روشنی از موازنه قدرت اجتماعی در ارمنستان ارائه می‌دهد. بر اساس این نظرسنجی که در بازه زمانی ژوئیه تا اکتبر ۲۰۲۴ صورت گرفته و نتایج آن در بهار ۲۰۲۵ منتشر شد، اعتماد عمومی به کلیسا با جهشی چشمگیر به بیش از ۶۲ درصد رسیده، در حالی که اعتماد به نهاد دولت در سطح پایینی باقی مانده است.[18] این شکاف عمیق در اعتماد عمومی نشان می‌دهد که درگیری میان دولت نیکول پاشینیان و کلیسای حواری ارمنی، بعید است آنچنان که دولت اراده کرده است به سادگی به نتیجه برسد و کلیسا را به حاشیه براند. حمله به کلیسای ارمنی صرفاً حمله به یک نهاد نیست، بلکه حمله به یکی از ارکان اصلی هویت ارمنی‌ها است.
جنبش اعتراضی «تاووش برای میهن» به رهبری اسقف اعظم باگرات گالستانیان توانسته است ده‌ها هزار نفر را به خیابان‌ها بکشاند که نشان‌دهنده وجود یک پایگاه اجتماعی قابل توجه برای دیدگاه‌های کلیسا است. این اعتراضات که برای اولین بار در تاریخ معاصر ارمنستان توسط یک شخصیت مذهبی برجسته رهبری می‌شود، بیانگر عمق بحران سیاسی و نقش محوری کلیسا در مقطع فعلی است.
با این حال، باید در نظر داشت که اگرچه کلیسا از قدرت نمادین بالایی برخوردار است، اما رهبری فعلی آن به دلیل ارتباط با دولت‌های پیشین و برخی اتهامات، منتقدانی دارد. به هر روی، کلیسای ارمنی تاکنون در برخورد با این بحران سیاسی دست‌به‌عصا بوده و از تشدید تنش‌ها پرهیز کرده است؛ اگر پاشینیان نمونه‌های جهانی گوناگونی در همین یک دهه اخیر برای انقیاد و کنترل مذهبی پیش چشم دارد و به‌روشنی الگوهای موفق آنها را پشتوانه عملیات خود قرار داده، کلیسای ارمنی در عرصه سیاست طفلی نوپا است و بی‌شک هراس دارد که ورود بی‌محابا به بسیج اجتماعی علیه دولت، لطمه‌ای جبران‌ناپذیر و تاریخی به جایگاه نهادی آن بزند.
[1] armenpress.am/en/article/1221808
[2] armenianweekly.com/2025/06/04/pashinyan-and-partner-use-vulgar-slanders-to-smear-the-armenian-church
[3] oc-media.org/pashinyan-offers-to-show-his-penis-to-head-of-armenian-church
[4] aje.io/j6myxq
[5] oc-media.org/pashinyan-offers-to-show-his-penis-to-head-of-armenian-church
[6] globalpost.com/stories/armenia-arrests-archbishop-for-plotting-coup
[7] en.orda.kz/armenian-archbishop-mikael-ajapahyan-arrested-on-charges-of-calling-for-overthrow-of-government-7117
[8] oc-media.org/pashinyan-offers-to-show-his-penis-to-head-of-armenian-church
[9] oc-media.org/armenian-parliament-adopts-bill-allowing-state-to-take-over-energy-company
[10] asbarez.com/authorities-step-up-crackdown-on-jailed-russian-armenian-billionaire
[11] tadviser.com/index.php/Company:Electric_networks_of_Armenia_%28ESA%29
[12] http://irdiplomacy.ir/fa/news/2026664
[13] jamestown.org/program/pashinyan-escalates-tensions-with-armenian-apostolic-church
[14] asbarez.com/tavush-for-the-homeland-movement-names-arch-galstanyan-as-prime-minister-candidate
[15] stm.az/index.php?ln=en&pg=3&EntID=2334
[16] gunaz.tv/fa/post/106189
[17] armenianweekly.com/2025/06/04/pashinyan-and-partner-use-vulgar-slanders-to-smear-the-armenian-church
[18] civilnet.am/en/news/953366
مطالب مرتبط
امتیازات ویژه ترامپ به عربستان برای پیشبرد عادی‌سازی
