استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ هم‌زمان با جنگ خلیج فارس اول رخ داد و همین باعث شد که در سال‌های بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد شوروی، سفرهای زیارتی گسترده به اماکن مقدس عراق عملاً ممکن نباشد. با این حال، با بهبود نسبی وضعیت امنیتی داخلی عراق، شمار زائران آذربایجانی…
استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ هم‌زمان با جنگ خلیج فارس اول رخ داد و همین باعث شد که در سال‌های بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد شوروی، سفرهای زیارتی گسترده به اماکن مقدس عراق عملاً ممکن نباشد. با این حال، با بهبود نسبی وضعیت امنیتی داخلی عراق، شمار زائران آذربایجانی به این کشور افزایش یافت. در میانه دهه ۱۹۹۰، اداره مسلمانان قفقاز شروع به برگزاری تورهای اتوبوسی حج کرد که از مسیر عراق عبور می‌کرد و به این ترتیب، زائران آذربایجانی می‌توانستند در مسیر سفر به عربستان سعودی، به کربلا و نجف نیز بروند.
پس از سال ۲۰۰۳ و در پی حملات تروریستی مداوم به اماکن مقدس شیعه و همچنین جنگ گسترده در عراق، مسیر اتوبوس‌های حج اداره مسلمانان قفقاز از عراق به سوریه تغییر یافت. زیارت کربلا بار دیگر متوقف شد و تنها در سال ۲۰۰۵، با پیوستن تعداد اندکی از آذربایجانی‌ها به کاروان‌های ایرانیِ عازم عراق، دوباره از سر گرفته شد. از سال ۲۰۰۶ گروه‌های مستقل از آذربایجان شروع به سازماندهی سفرهای زیارتی به اماکن مقدس شیعه در عراق کردند. در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از فتوای جهاد آیت‌الله علی سیستانی در سال ۲۰۱۴ و اشغال بخش‌های بزرگی از عراق توسط داعش، تعداد زائران آذربایجانی و جهانیِ اربعین رو به افزایش گذاشت. شکست داعش در عراق در سال ۲۰۱۷ نیز باعث افزایش چشمگیر این حضور شد. برآوردهای متفاوتی از شمار زائران اربعین وجود دارد که بین ۶ تا ۲۰ میلیون نفر ذکر می‌شود. در هر حال، روشن است که شمار زائران اربعین از حاجیان حج بیشتر است و اربعین را به پرجمعیت‌ترین آیین مذهبی مسلمانان بدل کرده است.
یک وب‌سایت خبری حامی دولت آذربایجان گزارش داده که در سال ۲۰۱۷، ۳۰ هزار زائر از این کشور به اربعین رفتند که این رقم ۳۳ درصد بیشتر از آمار رسمی سال ۲۰۱۶ است.[1] همچنین مقامات ایرانی[2] و عراقی[3] گزارش داده‌اند که در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال‌های پیش، حضور آذربایجانی‌ها در اربعین به شکل قابل توجهی افزایش یافته است. مدیران آژانس‌های زیارتی آذربایجان نیز این ارزیابی را تأیید می‌کنند.[4]
مقایسه حج و اربعین
دلایل زیادی وجود دارد که باعث می‌شود آذربایجانی‌ها بیش از اینکه به حج بروند، در اربعین شرکت کنند. نخست آنکه سفر اربعین مشمول سهمیه‌بندی بین‌المللی مانند حج نیست. شهروندان آذربایجان همچنین راحت‌تر می‌توانند به ایران و عراق سفر کنند. سفر به ایران برای آذربایجانی‌ها نیاز به ویزا ندارد و گرفتن ویزای عراق نیز بسیار آسان‌تر از کسب مجوز سفر به عربستان سعودی است.
از اینها گذشته، برخلاف حج، برگزاری سفرهای اربعین در انحصار یک نهاد خاص نیست. تورهای زیارتی به اماکن مقدس ایران و عراق را هم آژانس‌های گردشگری و هم گروه‌های مستقل که معمولاً زیر نظر روحانیون محلی فعالیت می‌کنند، برگزار می‌کنند. در مقابل، برگزاری تورهای حج در انحصار اداره مسلمانان قفقاز است و این نهاد تازه در سال ۲۰۱۷ تورهای کربلا را عرضه کرد.
هزینه سفر اربعین نیز بسیار کمتر از حج است. در سال ۲۰۱۷، هزینه سفر اربعین با احتساب ویزا، حداکثر ۲۵۰ تا ۳۵۰ دلار بود. حتی اداره مسلمانان قفقاز که به قیمت‌های بالای حج شهرت دارد، تورهای اتوبوسی رفت و برگشت بین باکو، نجف و مشهد را با قیمت ۳۵۰ تا ۴۰۰ دلار عرضه می‌کرد. قیمت تورهای هوایی اداره مسلمانان قفقاز به عراق بین ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ دلار بود[5]، در حالی که حج همان سال حدود ۳۸۵۰ دلار هزینه داشت.[6]
در نهایت، اقدامات دولت آذربایجان برای جلوگیری از افزایش سریع تعداد زائران حج باعث شد بسیاری از افرادی که قصد حج داشتند، به زیارت اماکن مقدس در ایران و عراق روی بیاورند. برای نمونه، در سال ۲۰۰۳ شمار متقاضیان حج رشد قابل توجهی داشت و در سال ۲۰۰۸، ۶ هزار آذربایجانی (زن و مرد) در این مراسم شرکت کردند.[7] اما در سال ۲۰۰۹، دولت با اعمال محدودیت‌های شدید، تعداد زائران حج را به ۲ هزار نفر کاهش داد. این روند ادامه یافت و تا سال ۲۰۱۶، فقط ۱۰۴۰ نفر به حج رفتند و در ۲۰۱۷ این رقم به ۹۰۰ نفر رسید که کمترین میزان از آغاز هزاره جدید بود.[8]
سازماندهی و ویژگی‌های زیارت اربعین
گرچه بیشتر سفرها به اماکن مقدس عراق در ایام اربعین انجام می‌شود، آذربایجانی‌ها در طول سال، چه به‌صورت فردی و چه گروهی، به این اماکن سفر می‌کنند.
رسانه‌های حامی دولت می‌گویند حدود ۴۰ آژانس مسافرتی و بیش از ۲۵۰ سرگروه محلی در آذربایجان به‌طور رسمی سفرهای زیارتی به مشهد، قم، کربلا، نجف، سامرا و کاظمین را سازماندهی می‌کنند.[9] وظیفه اصلی آژانس‌های مسافرتی در آذربایجان، جمع‌آوری زائران و انتقال آنان از باکو یا سایر شهرها به مرز عراق است. طبق قوانین عراق، آژانس‌های گردشگری باید با یک آژانس محلی در داخل عراق همکاری کنند که مسئولیت سفر در خاک این کشور را بر عهده دارد.
نورلان داداشوف، مالک یک آژانس مسافرتی که از سال ۲۰۰۶ سفرهای زیارتی به عراق و مشهد را برگزار می‌کند، می‌گوید پیش از تأسیس آژانس خود، در قالب گروه‌های کوچک سفرهایی را سازمان می‌داد و در آن زمان، ماهانه ۱۰ اتوبوس زائر از آذربایجان به کربلا می‌رفت. آژانس او از سال ۲۰۱۰ خدمات ویژه اربعین را آغاز کرد، هرچند به گفته وی، نخستین کاروان اربعین از آذربایجان در سال ۲۰۰۶ توسط فردی به نام حاجی علی‌بالا از روستای شیعه‌نشین نارداران در حاشیه باکو راه‌اندازی شده بود. حاجی علی‌بالا دو سال نخست مسئولیت این سفرها را بر عهده داشت، اما در سال‌های بعد افراد بیشتری وارد این عرصه شدند.
حاجی کامران شاملوف، روحانی با تحصیلات حوزوی و امام جمعه چند مسجد محلی، می‌گوید از سال ۲۰۰۶ در برگزاری سفرهای زیارتی نقش داشته و نخستین بار ۲۳ زائر را به عراق برده است. او بعدها آژانس «زایر تور» را با همین هدف تأسیس کرد، اما می‌گوید سفرهای اربعین همچنان بیشتر توسط گروه‌های فردی برگزار می‌شود تا شرکت‌ها. «زایر تور» در طول سال تورهای کربلا را برگزار می‌کند، اما خدمات ویژه اربعین ارائه نمی‌دهد، زیرا شاملوف ترجیح می‌دهد در این مراسم به‌عنوان یک زائر فردی حضور یابد.
زیارت اربعین به دلایل مالی و لجستیکی، به صورت فردی آسان‌تر از طریق کاروان‌ها و شرکت‌های مسافرتی انجام می‌شود. در حالی که رزرو هتل در ایام اربعین به دلیل تقاضای بالا برای آژانس‌ها بسیار پرهزینه است، زائران فردی می‌توانند از خدمات رایگانی که دولت، روحانیون و مردم عادی عراق به زائران ارائه می‌دهند بهره‌مند شوند. بسیاری از عراقی‌ها در ایام اربعین میزبان زائران هستند و خانواده‌های میزبان معمولاً بخشی از درآمد سالانه خود را برای این کار اختصاص می‌دهند. این سنت دیرینه در عراق در سال‌های اخیر گسترده‌تر شده است.
در سال ۲۰۱۷، حاجی شاهین حسنلی، روحانی محبوب شیعیان آذربایجان، با عبدالمهدی کربلایی، متولی حرم امام حسین در کربلا دیدار کرد و پس از این دیدار توافق شد که برای چهار هزار زائر آذربایجانی اربعین، اسکان و غذا به‌صورت رایگان فراهم شود.[10]
سفر اربعین از باکو چند روز بیشتر از یک زیارت معمولی کربلا طول می‌کشد، زیرا زائران باید حدود ۷۵ کیلومتر مسیر پیاده‌روی از نجف تا کربلا را طی کنند. کل سفر حدود ۱۴ تا ۱۵ روز طول می‌کشد که ۴ تا ۵ روز آن رسیدن به مرز عراق و ۱۰ تا ۱۱ روز آن حضور در عراق است. در سال ۲۰۱۷ فیلم‌سازان آذربایجانی که در این زیارت شرکت کرده بودند، یک مستند درباره این سفر ساختند[11] و جامعه شیعی آذربایجان نیز وب‌سایتی ویژه زیارت کربلا راه‌اندازی کرد.[12]
اربعین و نگرانی دولت آذربایجان از اسلام سیاسی
از سال ۲۰۱۶ دولت آذربایجان نگرانی فزاینده‌ای نسبت به محبوبیت اربعین در میان شیعیان این کشور پیدا کرده است. پیش از آن، چنین نگرانی‌هایی تقریباً وجود نداشت و حتی گاهی شکایت می‌شد که برخی نهادهای امنیتی از سفرهای اربعین به‌عنوان منبع درآمد غیرقانونی استفاده می‌کنند. همچنین گزارش‌های پراکنده رسانه‌ای درباره حوادث امنیتی برای زائران آذربایجانی در کربلا مطرح می‌شد، اما این موارد هیچ‌گاه به تحقیقات جدی یا واکنش رسمی دولت منجر نشد.
با این حال، در سال ۲۰۱۶ رسانه‌های محلی گزارش دادند که حدود ۵۰۰ زائر آذربایجانی در مرز ایران و عراق معطل شده‌اند.[13] در پی این رویداد، مبارز قربانلی، رئیس کمیته دولتی امور نهادهای دینی، اعلام کرد که دولت موضوع را بررسی می‌کند و از این پس سفرهای زیارتی به ایران و عراق را رصد و کنترل خواهد کرد.[14] او همچنین مدعی شد که صدها نفر تحت پوشش زیارت به کشورهای خارجی برده می‌شوند و تحت تأثیر گروه‌های رادیکال قرار می‌گیرند و برخی حتی به گروه‌های مخالف آذربایجان می‌پیوندند.[15]
نگرانی دولت در زمینه اربعین در سال ۲۰۱۷ و در بستر مراسم عاشورا بیشتر آشکار شد. پس از این مراسم، معاون کمیته دولتی مذکور گفت که احساس می‌شود این رویدادها در حال سیاسی‌شدن هستند. رسانه‌های حامی دولت نیز گزارش‌هایی انتقادی درباره زیارت اربعین منتشر کردند و ابراز نگرانی نمودند که این سفرها به‌درستی تحت نظارت نیست.[16]
افزون بر این، ابراز همبستگی با روحانیون زندانی در آذربایجان نگرانی جدی دولت را برانگیخت. برخی زائران آذربایجانی در کربلا و نجف مراسمی برگزار کردند و پوسترهایی از روحانیون زندانی چون طالع باقروف و عبگُل سلیمانوف در دست داشتند. همچنین رسانه‌های دولتی گزارش دادند که برخی فعالان مذهبی فراریِ پناه‌گرفته در روسیه، موضوع زندانیان مذهبی را در میان زائران ترویج می‌کرده‌اند.[17]
این گزارش‌ها بر سوءظن عمیق به این که ایران از اربعین برای تقویت نفوذ خود استفاده می‌کند، تأکید داشت. دیدار زائران آذربایجانی با روحانیون ایرانی، از جمله سید حسن عاملی، امام جمعه مشهور اردبیل و انتقاد از دولت آذربایجان، به‌شدت موجب نارضایتی باکو شد. در پرتو این نگرانی‌ها، به نظر می‌رسد دولت آذربایجان ممکن است در آینده اقداماتی برای تشدید کنترل یا حتی اعمال محدودیت بر زیارت اربعین اتخاذ کند.
جمع‌بندی
افزایش مشارکت در مراسم اربعین و عاشورا لزوماً به معنای ظهور اسلام سیاسی نیست، بلکه بیشتر نشانه رشد آگاهی دینی است. با این حال، تردیدی نیست که افزایش عمومی دینداری می‌تواند بستری بالقوه برای بروز اشکال سیاسی‌تر اسلام در آذربایجان فراهم کند، به‌ویژه با توجه به تلاش‌های ایران برای گسترش نفوذ منطقه‌ای خود. در سال‌های اخیر، موضوعات ژئوپولیتیکی و رقابت‌های منطقه‌ای به مضامین رایج در خطبه‌های دینی آذربایجان بدل شده است. هرچند مخالفت اسلام‌گرایان سیاسی با دولت سکولار جنبه اعتقادی دارد، اما رهبران آنان هرگز این مخالفت را به‌صورت علنی بیان نکرده‌اند. برعکس، چهره‌هایی چون حاجی طالع باقر‌اُف بر پذیرش واقعیت‌های سکولار جامعه آذربایجان تأکید کرده‌اند. با این وجود، اسلام‌گرایان سیاسی بارها مخالفت خود با دولت را ابراز کرده و از این گفتمان برای جذب هواداران بهره برده‌اند. هنوز روشن نیست که آیا دولت می‌تواند استفاده از ابزارهای قهری و امتیازات نهادی علیه اسلام سیاسی را با تدابیری برای جلب وفاداری شمار فزاینده مؤمنان آشتی دهد یا خیر. در هر حال، کارآمدی راهبرد دینی دولت تا حد زیادی به بهبود کلی فضای سیاسی–اجتماعی بستگی خواهد داشت؛ در غیر این صورت، رشد دینداری می‌تواند جاذبه اسلام سیاسی را به‌شدت گسترش دهد و این جریان را به جایگزینی برای اپوزیسیون سکولارِ تضعیف‌شده در نقش صدای اصلی مخالفت در آذربایجان بدل کند.
[1] https://haqqin.az/news/117537
[2] http://www.maide.az/mobil/haber.php?id=491275
[3] https://a24.az/erbein-ziyaretine-80-olkeden-ziyaretci-gedir-azerbaycan-en-cox-gedenlerin-siyahisinda
[4] مصاحبه نویسنده با مصاحبه با حاجی کامران شمیلوف و نورلان داداهسف
[5] https://apa.az/xeber-az/dini-xeberler/azerbaycandan-meshed-ve-kerbela-ziyaretlerinin-teskilinde-ve-qiymetinde-deyisiklik-edilib-7553.html
[6] https://apa.az/xeber-az/dini-xeberler/azerbaycandan-bu-il-hecce-kvotadan-300-nefer-artiq-zevvar-gedir-1119.html
[7] http://wap.islam.az/news/a-4275.html
[8] https://apa.az/xeber-az/dini-xeberler/azerbaycandan-bu-il-hecce-kvotadan-300-nefer-artiq-zevvar-gedir-1119.html
[9] http://virtualaz.org/last/108290
[10] http://ahlibeyt.az/news/a-7481.html
[11] https://www.youtube.com/watch?v=fppcT39R1BI
[12] http://kerbela.info
[13] https://news.day.az/azerinews/843227.html
[14] http://modern.az/az/news/118111
[15] https://report.az/dini-xeberler/mubariz-qurbanli-dini-ziyaret-adi-altinda-xarice-aparilanlarin-bezileri-azerbaycanin-maraqlarina
[16] https://haqqin.az/news/117537
[17] https://strateq.az/manshet/216284/k%C9%99rb%C9%99la-ziyar%C9%99tind%C9%99n-sui-istifad%C9%99.html
مطالب مرتبط
زیارتگاه‌های دروزی و بازیابی نقش معنوی در روزگار بحران سوریه
نوزرتشت‌گرایی در میان کردهای عراقی
قانون جدید در ترکیه چه اختیاراتی به سازمان دیانت می‌دهد؟
حوزه‌ی علمیه قم: نقدی بر بازنمایی‌های شرق‌شناسانه
بحران دینداری در روسیه: جامعه سکولار و سیاست مذهبی
