دیپلماسی فرهنگی هند با تکیه بر میراث فرهنگی و باستان شناسی

قسمت دوم

مروری بر پروژه‌های هندوستان در جهان

این متن برگرفته از یادداشتی به قلم کنستانتین خاویر منتشر شده در مرکز پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در دهلی‌نو است.

پروژه‌های باستان‌شناسی و حفاظت از میراث فرهنگی، بخش نسبتاً کوچکی از کمک‌های خارجی هند هستند که در سال‌های اخیر اهمیت فزاینده‌ای یافته‌اند. دو کانال اصلی برای فعالیت‌های این حوزه در خارج از کشور وجود دارد. نخست، برای پروژه‌هایی که توسط سازمان باستان‌ شناسی هند و شرکای محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی آن اجرا می‌شوند، وزارت امور خارجه هند، هر محل را بر اساس درخواست دولت میزبان انتخاب می‌کند و بودجه‌ای برای آن اختصاص می‌دهد. در عین حال سازمان میراث فرهنگی هندوستان هم‌چنان سازمان اصلی مسئول اجرای پروژه‌ها است، چه از طریق اعزام کارشناسان به خارج از کشور و چه با همکاری مستقیم با نهادهای همتای خارجی خود.

راه ارتباطی ثانویه هندوستان،از طریق کمک‌های مالی را مستقیم به دولت‌های میزبان یا از طریق شرکای اجرایی در کشور میزبان است. گاهی این همکاری‌ها شامل سازمان‌های محلی غیردولتی نیز می‌شود. داده‌های زیر از منابع رسمی وزارت امور خارجه و وزارت فرهنگ هند، به ویژه گزارش‌های سالانه و گزارش‌های آنلاین استخراج شده است. با توجه به ناهماهنگی اطلاعات عمومی، این بررسی جامع است اما داده‌ها کامل نیستند. در دهه گذشته، از سال ۲۰۱۴، وزارت امور خارجه هندوستان و سازمان باستان‌ شناسی هند، منابع و زمان و تخصص خود را در چهارده محل مشخص در هشت کشور مختلف سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

جدول ۱: ابتکارات خاص سازمان باستان‌شناسی هند برای حفاظت از میراث فرهنگی در خارج از کشور (از سال ۲۰۱۴ تاکنون)

از طریق راه اول، تیم‌های کارشناسی سازمان باستان‌شناسی هند، در ده محل از پروژه‌های فوق، کارهای حفاظت و مرمت را اجرا کرده‌اند.در کامبوج تیم باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی از ژانویه ۲۰۰۴ مشغول مرمت مجموعه معبد تاپروم بوده‌اند، همچنین از آوریل ۲۰۲۲ بر روی آشرام ماها روسی در مجموعه معبد سامبور پری کوک، از اوت ۲۰۲۲ بر روی معبد پریاه ویهیر و از نوامبر ۲۰۲۳ بر روی پاگودای وات راجا بو کار می‌کنند. در میانمار این تیم پروژه حفاظت معبد آناندا را بین مه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ به پایان رسانده و از ژانویه ۲۰۲۰ نیز در حال حفاظت از پاگوداهای باگان است.

در لائوس،این سازمان از ژوئن ۲۰۰۹ مشغول حفاظت مجموعه معبد وات فو است. در ویتنام نیز از فوریه ۲۰۱۷ پروژه حفاظت مجموعه معبد می سون توسط پروژه باستان شناسی وزارت فرهنگ هندوستان در حال اجراست. وضعیت سایر پروژه‌ها کمتر مشخص است. در سریلانکا، پروژه حفاظت معبد تیروکتیشوارام را در اوت ۲۰۱۲ آغاز کرد که در سال‌های ۲۰۱۶-۲۰۱۷ نزدیک به اتمام اعلام شد اما به نظر نمی‌رسد به طور رسمی افتتاح شده باشد. در مالدیو این سازمان از مارس ۲۰۲۱ حفاظت و مرمت مسجد اصلی و مصلی را آغاز کرد و گزارش‌ها تا مارس ۲۰۲۲ حاکی از ادامه کار است.

از سال 2014 همچنین مطالعات و وعده اجرای پروژه‌های حفاظت در چهار محل دیگر را آغاز کرده است. در سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۶، تیم فنی این سازمان از معبد پاشوپاتیناث در نپال بازدید کرده و برنامه حفاظت دقیقی تهیه کرد. در سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۳، وزارت امور خارجه هند، این سازمان را به ازبکستان دعوت کرد تا برای کاوش و حفاظت احتمالی مجموعه معابد فیازتپه و قره تپه در محل شهر باستانی ترمیز نشستی برگزار کند.با توجه به جدول شماره یک در آوریل ۲۰۲۳ در ویتنام صومعه دونگ دوونگ و در ژانویه ۲۰۲۴ برج نهن را برای پروژه‌های حفاظت احتمالی مورد بررسی قرار داد.

با استفاده از راه دوم،فهرستی از کمک‌های بلاعوض وزارت امور خارجه مرتبط با حفاظت از میراث فرهنگی در پنج کشور، چه به صورت کمک دولت به دولت و چه از طریق شرکای اجرایی هندی یا بین‌المللی، ارائه شد. در تمامی این ابتکارات، وزارت امور خارجه مبلغ کمک مالی اعلام شده را یا به دولت‌های خارجی یا به شرکای اجرایی اختصاص داده است. بیشتر این موارد در همسایگی هند بوده‌اند.

درافغانستان،کشور هندوستان بین ژانویه ۲۰۰۹ و ژانویه ۲۰۱۶، چهار میلیون دلار کمک بلاعوض و بعداً ۱.۷ میلیون دلار دیگر برای مرمت کاخ استور(کابل) اختصاص داد. هند در آوریل ۲۰۲۲، مبلغ ۵.۲۴ میلیون روپیه مالدیو (حدود ۳۴۰,۰۰۰ دلار) برای توسعه موزه میراث پیش از اسلام در مجموعه باستان‌ شناسی مابادهیگه و حفاظت از کاخ دهیامیگیلی گاندوارو اختصاص داد. به نظر می‌رسد هر دو پروژه در حال انجام هستند و امورات آن در حال پیگیری است.در نپال از سپتامبر ۲۰۱۶ تا اوت ۲۰۱۸، مبلغ ۲۲۰ میلیون روپیه نپال (حدود ۲ میلیون دلار) برای ساخت خانه ماشالای نپال-بهارات در معبد پاشوپاتیناث اختصاص داده شده است.این محل،ساختمانی مرتبط با اهداف مذهبی یا خیریه و محل اسکان زائرانی است که از محوطه معبد بازدید می‌کنند،همچنین هند موافقت کرد که در ژوئن ۲۰۲۰ مبلغ ۳۷.۲۳ میلیون روپیه نپال (حدود ۳۰۰,۰۰۰ دلار) دیگر برای ساخت امکانات بهداشتی در این سایت اختصاص دهد. پس از زلزله سال ۲۰۱۵ در نپال، هند ۵۰ میلیون دلار کمک بلاعوض برای بازسازی ۲۸ مجموعه تاریخی میراث فرهنگی اختصاص داد. از بین این ۲۸ پروژه، وزارت امور خارجه هند، صندوق ملی اعتماد هند برای هنر و میراث فرهنگی (INTACH) را برای ارائه خدمات مشاوره طراحی و مدیریت پروژه برای ۱۲ پروژه منصوب کرد. برای ۱۶ پروژه باقی‌مانده، وزارت امور خارجه هند مستقیماً سازمان‌های دولتی نپال را تأمین مالی کرده است. مشخص نیست که آیا با سازمان میراث فرهنگی هندوستان در این پروژه های مرتبط با وزرات خارجه،همکاری و مشورتی شده است یا نه.

روش های مشارکت

بر اساس بررسی ها،پروژه‌های هند پس از امضای توافق‌ نامه‌های دولتی، از طریق چهار شیوه اجرا می‌شوند:

شیوه اول: همانند موارد ذکر شده در جدول ۱، وزارت امور خارجه هند، سازمان میراث فرهنگی هندوستان را برای اجرای پروژه‌ها اعزام می‌کند که معمولاً با همکاری سازمان‌های دولتی محلی انجام می‌شود. برای مثال، پروژه حفاظت از معبد تا پروم که این سازمان با همکاری مجموعه مدیریت آنگکور اجرا می کند،توسط هندوستان تأمین مالی شده و تحت نظارت هر دو دولت انجام می‌شود.

روش دوم: وزارت امور خارجه صرفاً کمک‌های مالی برای پروژه‌های حفاظت ارائه می‌دهد و اجرای پروژه‌ها بر عهده دولت میزبان است. برای نمونه، پروژه‌های سایت باستان‌شناسی مابادهیگه و کاخ "دهیامیگیلی گاندوارو" در مالدیو از طریق مرکز ملی میراث فرهنگی که زیرمجموعه دولت مالدیو است، اجرا می‌شوند و وزرات خارجه هند مسئولیت تامین مالی آن را بر عهده دارد.

روش سوم: پروژه‌هایی که بودجه آنها توسط وزارت خارجه،به صورت مشترک توسط دولت میزبان و یک سازمان غیر دولتی هندی مدیریت می‌شوند. این شیوه نشان‌ دهنده روند رو به رشد مشارکت سازمان‌های مردم‌ نهاد و تخصصی جامعه مدنی هند در همکاری‌های توسعه‌ای به رهبری وزرات خارجه هندوستان در خارج از کشور است. به عنوان مثال، بازسازی ۱۲ سایت میراث فرهنگی آسیب‌دیده از زلزله در نپال توسط صندوق ملی اعتماد هند برای هنر و میراث فرهنگی(مستقر در دهلی نو) که یک نهاد مردمی و غیر دولتی است مدیریت می شود.

روش چهارم: پروژه‌های باستان‌شناسی و حفاظت که توسط وزرات خارجه هندوستان تأمین مالی شده و توسط سازمان‌های غیر دولتی بین‌المللی اجرا می‌شوند. برای نمونه، در افغانستان، دولت هند مرمت کاخ استور را تأمین مالی کرد که توسط "بنیاد آقاخان برای فرهنگ"مستقر در سوئیس اجرا شد.

لازم به ذکر است ممکن است مواردی از شیوه پنجم نیز وجود داشته باشد که در آن وزرات خارجه پروژه‌هایی را در خارج از کشور تأمین مالی می‌کند که توسط سازمان‌های غیر دولتی محلی مستقر در کشور میزبان اجرا می‌شوند. اما در بررسی های ما مشخص نیست که این همکاری‌ها تا چه حد با آژانس‌های محلی و سازمان‌های غیر دولتی محلی به صورت مشترک انجام می‌شود.

آینده دیپلماسی فرهنگی هندوستان

بررسی ها حاکی از حضور رو به رشد کشور هندوستان در حوزه باستان‌ شناسی و حفاظت از میراث فرهنگی، نشان‌دهنده شیوه‌های نوین مشارکت است که شامل نقش فزاینده سازمان‌های غیر دولتی و همکاری‌های جدید میان دولت هند و نهادهای بین‌المللی می‌شود. ایجاد منابع نهادی و مالی اختصاصی نیز گواهی بر علاقه و سرمایه‌گذاری فزاینده وزارت امور خارجه هند برای فعال‌ تر شدن در این حوزه رقابتی سیاست خارجی است. در سال ۲۰۲۱، وزارت امور خارجه هند «کمک‌های مالی برای پروژه‌های فرهنگی و میراثی» را به عنوان شکلی مجزا از کمک‌های توسعه‌ای در بودجه سالانه خود اعلام کرد.

اما برای حفظ و تداوم تلاش‌های هند در حوزه باستان‌ شناسی و حفاظت میراث فرهنگی در خارج از کشور در آینده، اقدامات بیشتری لازم خواهد بود. از یک سو، در داخل هند، شهروندان علاقه ‌مندند کشورشان در پروژه‌های باستان‌شناسی و حفاظت در خارج مشارکت بیشتری داشته باشد تا ایده محبوب ‌تر شدن هند به عنوان یک قدرت تمدنی را تقویت کنند. موفقیت کتاب‌هایی مانند "جاده طلایی،چگونه هند باستان جهان قدیم را شکل داد" اثر ویلیام داریمپل (2024) و "اقیانوس آشوب" نوشته سانجیف سان‌ یال (۲۰۱۶) نشان‌دهنده افزایش علاقه به پیوندهای تمدنی هند و تلاش برای مطالعه و احیای آن‌ها است. از سوی دیگر، تقاضا برای چنین ابتکاراتی از خارج نیز رو به افزایش خواهد بود؛ به ویژه در جنوب شرق آسیا و کشورهای جنوب جهانی که احتمالاً به دنبال دریافت کمک های تخصصی و فنی و حمایت مالی بیشتر از هند برای پروژه‌های باستان‌ شناسی خود خواهند بود.

برای تحقق این اهداف، هند به ظرفیت بیشتری برای برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌ها مطابق با استانداردهای بین‌المللی نیاز دارد. همچنین باید توانایی حفظ این پروژه‌ها را در شرایط سیاسی یا امنیتی دشوار در کشور میزبان داشته باشد. برای مثال، در گذشته هند مجبور شد پس از بازگشت طالبان به قدرت، بودجه پروژه مرمت قلعه بالا حصار در افغانستان را متوقف کند و همچنین تأخیرهای قابل توجهی در تأیید اجرای پروژه حفاظت معبد پاشوپاتیناث در نپال توسط سازمان باستان‌ شناسی و میراث فرهنگی هند رخ داد.

وزارت امور خارجه هند و سازمان میراث فرهنگی و باستان شناسی هندوستان، می‌توانند از همکاری نزدیک‌ تر با سازمان‌های غیر دولتی هندی و بخش خصوصی بهره‌مند شوند.علاوه بر آن نیز سازمان های غیردولتی هندی نظیر "صندوق ملی اعتماد هند برای هنر و میراث فرهنگی" که در حفاظت از میراث ساخته‌ شده در هند فعال هستند،ممکن است به مشارکت در پروژه‌های خارج از کشور علاقه ‌مند باشند.

دیپلماسی فرهنگی و باستان‌ شناسی هند همچنین از افزایش پژوهش‌های دانشگاهی سود خواهد برد. دانشگاه‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، از جمله دانشگاه جواهر لعل نهرو، دانشگاه دهلی، دانشگاه هندو بنارس، دانشگاه جنوب آسیا و دانشگاه نالاندا، می‌توانند با حمایت و تشویق بیشتر، همکاری‌های پژوهشی خود را در خارج از کشور توسعه دهند.

با این حال، گفتمان سیاست‌گذاری در این زمینه هنوز محدود است، اگرچه مطالعات خوبی برای درک بهتر اهمیت هویت تمدنی هند که این کشور را به کاوش تاریخ کهن خود پیوند می زند، در حال انجام است و دوبت هندوستان از آن برای افزایش نفوذ و منافع بین‌المللی بهره می‌برد، به پژوهش و مشارکت سیاستی بیشتری نیاز است.

با گسترش دیپلماسی فرهنگی هند، دهلی نو باید نسبت به واکنش‌های احتمالی نیز هوشیار باشد. بر اساس تجربه دیگر کشورها، پروژه‌های باستان‌ شناسی و حفاظت از میراث فرهنگی که با بودجه خارجی اجرا می‌شوند، اغلب به صورت منفی دچار سیاسی ‌کاری می‌شوند. برای مثال، سازمان همکاری و هماهنگی ترکیه در حفظ  میراث فرهنگی در بالکان و آفریقا که مرتبط با دولت ترکیه هستند، با انتقاداتی مواجه شده که آن را احیای جاه ‌طلبی‌های «نئو-عثمانی» می‌دانند. به همین ترتیب، پروژه‌های میراث فرهنگی چین در طول جاده ‌ابریشم کهن به‌عنوان بخشی از طرح کمربند و راه، به دلیل اهداف سیاسی و راهبردهای مورد استفاده در این پروژه ها مورد انتقاد قرار گرفته اند

با وجود اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی برای هویت تمدنی هند، سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه هنوز کوچک باقی مانده و فرصت‌های فراوانی برای توسعه و غنی‌سازی دیپلماسی میراث فرهنگی هند در آینده وجود دارد. با افزایش توانمندی‌های فنی، اقتصادی و دیپلماتیک هند، یاد و خاطره گذشته تمدنی و تجاری این کشور به پیوندهای مدرن آن با سایر نقاط جهان شخصیت و نفوذ بیشتری خواهد بخشید. هند می‌تواند با تعمیق و تسریع تلاش‌های خود برای حفظ مکان‌هایی که این خاطره در آن‌ها نهفته است، بهره‌ مند شود.