جنبیه، خنجر خمیده با دسته‌ای نفیس و تزئیناتی از طلا یا نقره(در نمونه اصلی)، بیش از 1500 سال است که به عنوان نماد میراث فرهنگی و ارزش‌های سنتی یمن حفظ شده است. ساخت آن نسل به نسل در یمن منتقل شده و با وجود مدرنیته، یمنی‌ها همچنان آن را به…
جنبیه، خنجر خمیده با دسته‌ای نفیس و تزئیناتی از طلا یا نقره(در نمونه اصلی)، بیش از 1500 سال است که به عنوان نماد میراث فرهنگی و ارزش‌های سنتی یمن حفظ شده است. ساخت آن نسل به نسل در یمن منتقل شده و با وجود مدرنیته، یمنی‌ها همچنان آن را به عنوان یک زینت مردانه در کنار لباس سنتی خود به کمر می‌بندند. این خنجر که در ابتدا ابزار جنگجویان بوده، با گذشت زمان تکامل یافته و به جزئی از لباس و زینت مردان یمنی تبدیل شده است.
تاریخچه و ریشه‌ها
مورخان در مورد تاریخ دقیق پیدایش جنبیه در یمن اختلاف نظر دارند. برخی پیدایش آن را به حدود 3000 سال پیش و قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند و این استدلال را بر اساس شواهد باستان‌شناسی از خنجرهای مشابه در مقبره‌های باستانی مطرح می‌کنند. در مقابل، برخی دیگر از مورخان ظهور جنبیه را به دوران دولت حمیری، آخرین پادشاهی یمنی قبل از ظهور اسلام یعنی حدود 1500 سال پیش، ربط می‌دهند که این نظریه نیز با برخی شواهد تاریخی و نقوش یافت شده از جنبیه یمنی تأیید می‌شود.
جنبیه نه تنها یک وسیله دفاع شخصی، بلکه نمادی از مردانگی و قدرت در یمن به شمار می‌رود. مجسمه‌های باستانی تمدن یمن کهن نشان می‌دهند که یمنی‌ها از دیرباز جنبیه را به کمر می‌بستند تا قدرت و مردانگی خود را به نمایش بگذارند. این سنت حتی با ورود به قرن بیست و یکم و تأثیرپذیری از فرهنگ جهانی، همچنان توسط نوادگان حفظ شده است. یمنی‌ها، چه پیر و چه جوان، در مناسبت‌های مختلف، به ویژه در مراسم عروسی، علاقه زیادی به بستن جنبیه دارند. در برخی از این مراسم، رقص "برع" با استفاده از جنبیه و با همراهی طبل‌ها اجرا می‌شود که جلوه‌ای خاص به مراسم می‌بخشد و نوع تکان دادن جنبیه در این مراسم‌ها، بیان گر نوع و فرهنگ قبیله است.
جنبه‌های اجتماعی و کاربردها
جنبیه یا خنجر یمنی معانی و مفاهیم اجتماعی بسیاری دارد که در طول زمان تثبیت شده‌اند و این سلاح را به ابزاری اجتماعی با کارکردهایی فراتر از صرفاً نشان دادن قدرت و نفوذ صاحبش تبدیل کرده‌اند.
علاوه بر اینکه جنبیه یک سلاح شخصی برای دفاع از خود در برابر حملات بویژه در زمان‌های قدیم بوده است، می‌تواند وسیله‌ای برای اعلام ضعف، تسلیم یا حتی درخواست صلح باشد. تکان دادن آن به شیوه خاصی در برابر حریف، به معنای پذیرش داوری و تسلیم در برابر نزاع است و این عمل مطابق با سنت‌ها و قوانین قبیله‌ای یمن صورت می‌گیرد. همچنین، در عرف قبیله‌ای یمن، پایین آوردن جنبیه در مقابل بزرگان قبیله به معنای درخواست کمک و یاری است. طبق آداب و رسوم یمنی، افراد تنها در مواجهه با مشکلات بزرگ و حملات شدید به چنین حرکتی که به آن "تنکیف" می‌گویند، متوسل می‌شوند.
اجزای اصلی جنبیه و انواع آن
جنبیه از سه بخش اصلی تشکیل شده است: رأس (دسته)، نصل (تیغه)، و عسیب (غلاف). هر یک از این اجزا از مواد و با روش‌های خاصی ساخته می‌شوند که بر ارزش و زیبایی کلی جنبیه تأثیر می‌گذارند.
۱. رأس (دسته):
مهمترین و ارزشمندترین قسمت جنبیه، دسته آن است که به صورت دستی از مواد مختلفی ساخته می‌شود که ارزش آن را تعیین می‌کند. گران‌ترین نوع دسته از شاخ کرگدن آفریقایی ساخته می‌شود که به آن جنبیه صیفانی می‌گویند. این نام به این دلیل انتخاب شده که با گذشت زمان، دسته صیقلی‌تر و شفاف‌تر می‌شود و رنگ آن از تیره به روشن تغییر می‌کند و گویی تبدیل به جواهری ارزشمند می‌شود. قیمت این نوع جنبیه به دلیل کمیاب بودن شاخ کرگدن و ممنوعیت شکار آن در سراسر جهان، به میلیون‌ها ریال یمنی می‌رسد. به دلیل ممنوعیت واردات شاخ کرگدن آفریقایی، ساخت این نوع جنبیه کاهش یافته است.
محمد الجماعی، فروشنده‌ای در بازار جنبیه‌فروشان در صنعای قدیم، می‌گوید که دسته‌های جنبیه از شاخ گاو و بز نیز ساخته می‌شوند. این شاخ‌ها به شکل دو هلال چسبیده به هم برش داده و حکاکی می‌شوند. سپس جنبیه با طلای خالص، با قرار دادن دو دایره از طلا در وسط دو مثلث، و با نقش و نگارهای متفاوت تزئین می‌شود. همچنین سوراخ‌هایی در تمام سطح جنبیه ایجاد شده و با نقره خالص پر می‌شوند تا جلوه‌ای زیبا و بدیع به آن ببخشند. قسمتی که بین دسته و تیغه قرار می‌گیرد، "مبسم" نام دارد و از نقره ساخته می‌شود و با نقوش و نوشته‌های مختلفی که توسط سفارش‌دهنده تعیین می‌شود، تزئین می‌گردد.
انواع مختلفی از جنبیه‌ها از نظر نوع دسته وجود دارد که از جمله معروف‌ترین آنها می‌توان به صیفانی، زراف، اسعدی، بصلی و عزیری اشاره کرد. جنبیه همچنین نشان‌دهنده موقعیت اقتصادی و اجتماعی صاحب آن است و حتی می‌تواند منطقه جغرافیایی فرد را (مانند صنعا، حضرموت، مأرب یا شبوه) مشخص کند.
جنبیه به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که صاحب آن، جنبیه را به پهلو می‌بندد و گویی جزئی از وجود اوست.
۲. النصل (تیغه):
تیغه جنبیه که به آن "خنجر" نیز می‌گویند، تیز و برنده است و به دسته متصل می‌شود. برای ساخت آن، فلز تیغه را تا دمای بالا حرارت داده و سپس در قالب مخصوص شکل می‌دهند. احمد العزیری، سازنده تیغه‌ها، می‌گوید که تیغه‌ها از زنجیر تانک نیز ساخته می‌شوند که گران‌ترین نوع آن است و قیمت آن به ۱۵۰ دلار می‌رسد. همچنین از فولاد و آهن نیز برای ساخت تیغه استفاده می‌شود.
انواع تیغه‌ها بر اساس منطقه ساخت نامگذاری می‌شوند، از جمله حضرمی، ذماری، صنعانی، تعزی و رداعی. در میانه تیغه یک شیار به سمت بالا وجود دارد که به تثبیت آن و جلوگیری از شکستن کمک می‌کند. صنعتگران همچنین خطوط زیبا و ابیات شعری را بر روی تیغه‌ها حکاکی می‌کنند. پس از اتمام ساخت تیغه‌ها، آنها را با مواد خاصی در مبسم جنبیه ثابت می‌کنند.
۳. الغمد (غلاف):
غلاف جنبیه که "عسیب" نامیده می‌شود، محفظه‌ای است که جنبیه در آن قرار می‌گیرد. این غلاف از چوب سبک وزن "طنب" ساخته شده و شبیه حرف "لام" است. سپس با چرم طبیعی پوشانده می‌شود. الجماعی توضیح می‌دهد که اشکال مختلفی از غلاف وجود دارد، از جمله چرم سفید که روی آن نقوش و اشکال مختلفی حکاکی می‌شود. همچنین غلاف‌هایی به رنگ سبز نیز ساخته می‌شوند که از قطعات نازک چرم تشکیل شده‌اند و با ظرافت و خلاقیت خاصی کنار هم قرار می‌گیرند. این نوع غلاف‌ها توسط مردم عادی استفاده می‌شوند. اما قاضیان و سادات ترجیح می‌دهند که عسیب آنها کاملاً از نقره ساخته شود که به آن "توزه" یا "ثومه" می‌گویند و با نقوش اسلامی حکاکی شده است. این نوع غلاف نمادی از تمایز طبقاتی بین قبیله‌ها، قاضیان و سادات است. انواع مختلفی از غلاف‌ها نیز وجود دارد، مانند بکیلی، حاشدی و مأربی.
الحزام (کمربند)
کمربند نیز جزء مهمی از این مجموعه است که به دور کمر بسته می‌شود. این کمربند از یک قطعه پارچه سفید تشکیل شده که روی آن نقوش و اشکال زیبایی با دست نقاشی شده است. احمد الطیری، سازنده کمربند، می‌گوید که سپس زنان در خانه‌ها با نخ‌های طلایی خالص که "سیم" نامیده می‌شوند (از جمله نخ‌های فرانسوی)، پارچه را به صورت دستی گلدوزی می‌کنند. قیمت کمربند می‌تواند تا ۱۰۰۰ دلار برسد، در حالی که کمربندهای با مواد هندی حدود ۱۰۰ دلار و کمربندهای ارزان‌تر تا ۱۰ دلار نیز وجود دارند. پس از اتمام گلدوزی که زمان زیادی می‌برد، صنعتگر مرحله اتصال چرم طبیعی یا قطعات پارچه سنگین به نام "قایش" را برای تقویت و ضخیم شدن کمربند انجام می‌دهد تا از کمر استفاده‌کننده حمایت کند. در نهایت، یک بند چرمی با حلقه‌هایی برای بستن و تثبیت کمربند به کمر اضافه می‌شود.
انواع کمربندها بر اساس شکل شامل کبسی، متوکلی، طائری و مفضلی هستند. برخی نیز ترجیح می‌دهند کمربندهای چرم طبیعی ساخته شده از پوست بز را بخرند که در اشکال زیبا و رنگ‌های مختلف مانند سیاه، قرمز و قهوه‌ای موجود هستند و قیمت آنها بین ۲۰ تا ۳۰ دلار است.
پس از اتمام ساخت کمربند، غلاف (عسیب) در وسط کمربند با یک تکه چرم و میخ‌های داخلی ثابت می‌شود و بدین ترتیب جنبیه آماده استفاده با لباس سنتی، کت و شال روی سر یا شانه می‌شود.
قیمت و ارزش
ارزش جنبیه به دو عامل اصلی بستگی دارد: قدمت تاریخی و شکل هنری آن. هر چه جنبیه قدیمی‌تر و از نظر هنری ماهرانه ساخته شده باشد، قیمت آن بیشتر می‌شود. بر اساس این معیارها، قیمت جنبیه ممکن است به بیش از یک میلیون دلار برسد. این اتفاق برای شیخ ناجی بن عبدالعزیز الشایف، که گران‌ترین جنبیه جهان را به قیمت یک میلیون دلار آمریکا خریداری کرد، افتاد. این جنبیه حدود هزار سال قدمت دارد.
تصویری از جنبیه شیخ ناجی بن عبدالعزیز الشایف
روایت‌هایی نیز در میان مردم یمن درباره جنبیه امام یحیی بن حمیدالدین، رهبر جنبش ملی یمن علیه آخرین حضور عثمانی‌ها در یمن که از سال‌های 1911 تا 1948 حکومت کرد، وجود دارد. این جنبیه به شیخ قبیله حاشد، مرحوم عبدالله بن حسین الاحمر، رسید و ارزش آن بیش از یک میلیون دلار تخمین زده می‌شود. این جنبیه به عنوان یکی از مشهورترین جنبیه‌ها در یمن شناخته می‌شود، زیرا بین سه پادشاه یمن دست به دست شده و اکنون در اختیار شیخ صادق الاحمر (که اخیراً درگذشت) قرار دارد.
تصویری از عبدالله بن حسین الاحمر به همراه جنبیه معروف
حاج احمد السنیدار، یکی از مراجعین بازار جنبیه‌فروشان، تأکید می‌کند که جنبیه نشان‌دهنده شجاعت و مردانگی است، اما به عنوان یک سلاح شخصی تلقی نمی‌شود، زیرا سنت‌ها و آداب و رسوم استفاده از آن را تنها در صورت دفاع از خود مجاز می‌دانند. او همچنین به گران‌ترین جنبیه در یمن اشاره می‌کند که توسط شیخ ناجی بن عبدالعزیز الشایف، شیخ شیوخ بکیل، خریداری شده و به دلیل قدمت بسیار زیاد و بازگشت به صدها سال پیش، به یک میلیون دلار آمریکا رسیده است.
کلام پایانی
جنبیه فراتر از یک خنجر، نمادی عمیق از هویت، فرهنگ و تاریخ یمن است. این سنت باستانی که از نسل‌ها پیش تاکنون دست به دست شده، نه تنها به عنوان یک زینت مردانه بلکه به عنوان ابزاری با کارکردهای اجتماعی و فرهنگی غنی مورد احترام است. از نمادینگی آن در رقص‌ها و مراسم گرفته تا نقش آن در بیان موقعیت اجتماعی و قبیله‌ای، جنبیه داستان‌های بی‌شماری از مردانگی، شجاعت و اصالت یمنی را روایت می‌کند. حفظ و انتقال این میراث ارزشمند نشان‌دهنده اهمیت آن در زندگی مردم یمن و ارتباط ناگسستنی آنها با گذشته و هویتشان است
مطالب مرتبط
دیپلماسی عمومی و نبرد هندی برای حفظ اعتبار
نه! به خاطر یک مشت دلار
