تلاش ایران برای حضور در بالکان

منطقه بالکان از نظر استراتژیک برای کشورهای غربی به عنوان یک بلوک جغرافیایی مهم تلقی می‌شود که از طریق آن می‌توانند نفوذ خود را در کشورهای اروپای شرقی شوروی سابق، از جمله روسیه افزایش دهند. در قرن بیستم، بالکان صحنه ای از درگیری بین کشورهای قدرتمند اروپایی بود و جنگ جهانی اول را به وجود آورد، زمانی که شاهزاده اتریش-مجارستان در سال 1914 در سارایوو ترور شد.

ایران امروز بالکان را دروازه ای به سمت غرب و بازارهای آن می‌داند. مقامات و کارشناسان ایرانی، این منطقه را به دلیل شباهت در فرهنگ ، مذهب و گفتمان «جهان شرقی در غرب» می دانند. به عنوان مثال، سال نو فارسی در آلبانی و بوسنی و هرزگوین (BiH) جشن گرفته می‌شود. زبان فارسی در برخی از مناطق بالکان در دوران باستان محبوب بود و هنوز بیش از 1700 کلمه فارسی در زبان بوسنیایی استفاده می‌شود.

دروازه ایران به اروپا

پس از جنگ و در سال های اخیر، کشورهای بالکان تلاش‌هایی برای ادغام در اقتصاد اروپا انجام داده اند. در حال حاضر ، برخی از آن‌ها، مانند بلغارستان و کرواسی،، عضو اتحادیه اروپا هستند در حالی که دیگر کشورها ، مانند آلبانی، کوزوو، بوسنی و هرزگوین و صربستان، به دنبال پیوستن به این اتحادیه هستند. از این نظر، ایران، بالکان را فرصتی بالقوه برای افزایش صادرات به اروپا می داند. در سال 2020،  ایران حدود 16 میلیون دلار کالا به صربستان صادر کرد که این کشور را به سی و هفتمین شریک تجاری ایران تبدیل کرد. صربستان هم به نوبه خود 7 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرد. حجم مبادلات اقتصادی بین دو کشور در سال گذشته 50 درصد افزایش یافته است این نشان دهنده تعهد هر دو کشور برای افزایش تعاملات اقتصادی آنها است. بر اساس اعلام رشید حسن پور، سفیر ایران در بلگراد، 15 سند همکاری در سفر آتی الکساندر ووچیچ رئیس جمهوری صربستان به تهران برای امضا در حال آماده سازی است. بانوی اول صربستان ،تامارا ووچیچ ماه گذشته در تهران بود تا در کنگره بین المللی زنان با نفوذ شرکت کند.در میان کشورهای بالکان، صربستان قوی ترین مبادلات اقتصادی با ایران را دارد. با توجه به جنگ اوکراین و اختلال در نفت روسیه به اروپا، صربستان به دنبال واردات کود های نفتی و شیمیایی از ایران و صادرات گندم خود در ازای آن است.در ژوئیه 2022 ، بیش از 80 تاجر صرب و ایرانی ، نمایندگان انجمن های تجاری و مقامات دولتی در بلگراد برای یک انجمن تجاری که آغاز بالقوه تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور را نشان می‌داد ، گرد هم آمدند. در نتیجه این روابط است که صربستان به تحریم های اتحادیه اروپا علیه ایران نپیوسته است.

همچنین بوسنی و هرزگوین نیز روابط تجاری مطلوبی با ایران دارد. در سفر وزیر خارجه ایران، حسین امیر عبداللهیان در 6 دسامبر 2022، او رشد 53 درصدی تجارت بین دو کشور را در نه ماه گذشته اعلام کرد.در طول این سفر، قرار شد که هر دو طرف همکاری در زمینه گردشگری، فلزات، چوب، معدن و کشاورزی را در اولویت قرار بدهند. با این حال، روابط اقتصادی ایران با بالکان با چالش هایی روبرو است. تهران فاقد استراتژی جامع دیپلماسی اقتصادی متناسب با اولویت‌های اقتصادی هر منطقه بر اساس نیازهای خاص خود است.

موانع پیش بینی قدرت نرم

اگرچه ایران توانسته است تا حدی نفوذ مذهبی و فرهنگی در بالکان ایجاد کند اما در حفظ این روابط با چالش‌ها و رقبای متعددی روبرو است فعالیت‌های ایران در منطقه نیز با رقابت کشورهای دیگر به ویژه عربستان سعودی و ترکیه مواجه است که برای نفوذ مذهبی در بالکان رقابت می‌کنند. با وجود تلاش های ایران در سه دهه گذشته، اکثر کشورهای بالکان همچنان علاقه مند به پیوستن به ناتو و اتحادیه اروپا هستند و احتمالا روابط خود با غرب را بر روابط با ایران اولویت می دهند.

بخش دیگری از مشکلات ایران ناشی از مشکلات و تناقضات سیاسی است. آلبانی میزبان گروه مجاهدین خلق است که به عنوان یک گروه تروریستی در ایران شناخته می‌شود و در سال 2012 از لیست سازمان های تروریستی وزارت خارجه آمریکا حذف شد. این گروه در زمان حکومت صدام حسین در عراق مستقر بود و پس از سرنگونی او با حمایت آمریکا به آلبانی نقل مکان کرد. تیرانا در سال 2016 رسما بیش از 2000 عضو مجاهدین خلق را به منطقه مانز پذیرفت.

دولت ایران به دولت آلبانی به خاطر سازماندهی حضورسازمان مجاهدین خلق که باعث درگیری و اختلافات بین دو کشور شده است، اعتراض کرده است. در آخرین تحولات سیاسی، در 7 سپتامبر 2022، ادی راما، نخست وزیر آلبانی، روابط دیپلماتیک با ایران را به دلیل ادعاهای دخالت ایران در حمله سایبری به زیرساخت‌های دیجیتال آلبانی قطع کرد. این حادثه فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی ایران در آلبانی را قطع کرد که زیرساخت‌های قدرت نرم آن را با هزینه های بزرگ و در طول یک دوره طولانی فراهم کرده بود.

اگر ایران می‌خواهد در بالکان نفوذ داشته باشد، باید درک کند که مسیر نفوذ در منطقه این روزها از طریق اروپای غربی و نه لزوما از طریق مسکو می گذرد. برجام یا توافق هسته‌ای ایران می‌تواند راهی برای تقویت همکاری ایران با اروپا و به نوبه خود رابطه آن با بالکان باشد اما حتی این راه هم می‌تواند بسته به نتیجه جنگ فعلی در اوکراین تغییر کند.

فشارهای خارجی نیز چالش مهمی برای معاملات تجاری ایران است. علی‌رغم موافقت صربستان با ورود بدون ویزا برای ایرانیان در اکتبر 2017، این تصمیم تنها یک سال بعد و تحت فشار اتحادیه اروپا لغو شد. چالش‌های مالی و بانکی ایران از جمله تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد این کشور، محدودیت‌های ورود ارز، تحریم‌های بانک مرکزی این کشور و قطع ارتباط بانک‌های ایرانی با سیستم مالی جهانی، تجارت با کشورهای بالکان را به یک پیشنهاد تجاری پر ریسک تبدیل می‌کند.
Mohammad Salami