تأملی بر ریشه‌های هزارساله دیپلماسی فرهنگی ایران و پاکستان

سرشت فرهنگی مشترک و ریشه‌های اسلام پارسی

دیپلماسی فرهنگی ایران در قبال پاکستان، نه یک انتخاب سیاسی موقتی، بلکه پیوندی است که از تلاقی اجتناب ‌ناپذیر جغرافیایی و فرهنگی دو تمدن باستانی نشأت گرفته است. این پیوند آنچنان عمیق است که می ‌توان آن را سرنوشت فرهنگی مشترک نامید؛ سرنوشتی که ریشه‌هایش به قرون نخستین اسلام در شبه ‌قاره بازمی‌گردد. اسلام وارد شده به این منطقه، عمیقاً با فرهنگ و جهان‌ بینی ایرانی درهم‌ تنیده بود و از مسیر خراسان بزرگ و به مدد زبان فارسی، در قالب‌های نرم‌ افزارانه‌ ای چون عرفان و تصوف منتشر شد. این هویت پارسی ‌مآب اسلامی، یک پیوند هویتی اولیه و نیرومند است که عمق و جهت‌ گیری دیپلماسی فرهنگی امروز را تعیین می‌کند.

فارسی: زبان درک معنوی و انتقال حکمت

اهمیت زبان فارسی در این رابطه، فراتر از ابزاری صرف برای ارتباط است. فارسی برای قرن‌ها بستر اصلی انتقال حکمت، اندیشه فلسفی و درک معنوی به شبه‌ قاره بود.

نقش مادرانه در ادب اردو

نفوذ فارسی در اردو تنها به واژگان محدود نمی‌شود؛ بلکه سنت‌های ادبی، قالب‌های شعری (مانند غزل) و مفاهیم عمیق حکمی و عرفانی را به این زبان هدیه داده است. شعرای اردو زبان، با به‌ کارگیری مفاهیمی چون "عشق الهی" در واقع تداوم یک سنت ادبی و فکری هستند که ریشه در آثار کلاسیک ایران دارد.

چهره‌های کلیدی پاکستان، مانند علامه محمد اقبال لاهوری، بخش قابل توجهی از اندیشه‌های خود را به زبان فارسی سروده‌اند. این واقعیت نشان می‌دهد که فارسی، کلید واژه‌ایبرایدرکمیراثخودی در شبه‌قاره بوده است و ترویج و احیای کرسی‌های فارسی در دانشگاه‌های پاکستان، اقدامی برای کمک به بازخوانی حافظه تاریخی و فکری این ملت است.

پیوند در معماری و هنرهای تجسمی

هنر مهاجران و معماران و صنعتگران فلات ایران، یک زیبایی‌شناسی یکپارچه در منطقه به وجود آورد. این هم‌ پوشانی عمیق در کاشی‌کاری‌های شکوهمند لاهور، تکنیک‌های مینیاتور دوره مغول و حتی در هنر خوشنویسی نیز مشهود است. این اشتراکات بصری "زبان مشترک هنری" و یک بستر عاطفی قوی میان مردم دو کشور ایجاد کرده‌اند.

همچنین بسیاری از آداب معیشتی و مناسک اجتماعی دو ملت نیز از یکدیگر متأثر شده‌اند؛ از غذاهای مشترک گرفته تا احترام به کهنسالان و اهمیت پیوندهای خانوادگی. این هم‌ پوشانی‌های فرهنگی، اثبات می‌کنند که پیوند دو ملت فراتر از مرزهای سیاسی است.

تبدیل ریشه‌ها به رابطه عملیاتی

قدمت تاریخی پیوندهای فرهنگی صرفاً یک موضوع پژوهشی نیست؛ بلکه مبنای استراتژیک و نقشه راه عملیاتی دیپلماسی فرهنگی ایران است. این قدمت ابزارهای عملیاتی و اهدافی را برای فعالیت‌های فرهنگی تعریف می‌کند.

الف) هدف‌گذاری هوشمندانه بر لایه‌های عمیق:

دیپلماسی فرهنگی باید بر نرم‌افزار هویتی و فکری باشد. تمرکز بر ترویج عرفان صلح‌طلب و حکمت عملی که در متون فارسی نهفته است، این امکان را به عنوان یک پادزهر فرهنگی در برابر افراط‌گرایی در اختیار می گذارد و وجهه ‌ای معتدل و عقلانی از فرهنگ ایرانی-اسلامی ارائه می‌ دهد.

سرمایه گذاری در ادبیات فارسی تطبیقی:

حمایت از پژوهش‌ها و ترجمه‌هایی که نشان می‌دهند چگونه سنت‌های ادبی دو ملت، ریشه‌های مشترک هویتی دارند.

ترویج هنر به مثابه زبان مشترک:

حمایت از تبادل هنرمندان در رشته‌ هایی چون خوشنویسی، نگارگری و موسیقی  که به دلیل سابقه تاریخی مشترک، کمترین مقاومت فرهنگی را در جامعه هدف ایجاد می‌کنند.

پایداری در فعالیت ها:

حفظ پایداری و استمرار در برنامه‌های فرهنگی و دانشگاهی، حتی در دوره‌های سردی روابط باعث می شود این استمرار به مردم پاکستان پیام دهد پیوند فرهنگی با ایران، فراتر از سیاست‌های روزمره دولت‌هاست.

ایجاد شبکه های مردم محور:

تسهیل و حمایت مالی از سفرهای اساتید دانشگاهی، هنرمندان و فعالان اجتماعی میان دو کشور. این دیپلماسی مردم‌محور، قوی‌ترین سد دفاعی در برابر سوءتفاهم‌ها و تبلیغات منفی است.

ب) نقش‌آفرینی در آموزش و تربیت نسل‌های جدید

مهم‌ترین میدان دیپلماسی فرهنگی، نهادهای آموزشی هستند.حفظ و گسترش ارتباط با نسل های جدید تدوام روابط فرهنگی را تثبیت می کند.

همکاری فعال با دانشگاه‌های پاکستانی برای تأسیس، تقویت و تأمین منابع آموزشی برای کرسی‌های زبان و ادبیات فارسی به تربیت نسلی از نخبگان منجر می‌شود که زبان ایرانی را کلید درک میراث خودشان می‌دانند.

همچنین تولید محتوای فرهنگی مشترک (فیلم، مستند، پادکست‌های دوزبانه) با محوریت مشاهیر و آداب و رسوم مشترک برای نسل جوان که مخاطب اصلی رسانه‌های دیجیتال هستند.

این راهبردهای عملیاتی که بر مبنای قدمت هزارساله طراحی شده‌اند، دیپلماسی فرهنگی ایران را از سطح صرفاً نمایشی به یک موتور محرک بلند مدت برای ثبات منطقه‌ای و تقویت پیوندهای هویتی تبدیل می‌کنند و به‌جای تمرکز صرف بر جشنواره‌های یک ‌شبه، سرمایه‌ گذاری بر نهادهای پایدار مانند تقویت کرسی‌های فارسی در دانشگاه‌ها، تأسیس مراکز تخصصی مطالعات مشترک یا تأسیس مراکز حفظ میراث فرهنگی، تأثیر فرهنگی-اجتماعی را برای نسل‌های متمادی تضمین می‌ کنند.

هدف نهایی راهبردهای عملیاتی دیپلماسی فرهنگی این است که ثبات منطقه‌ای را از طریق ترویج عرفان صلح‌طلب و حکمت عملی پارسی که به‌عنوان یک سد فرهنگی قوی در برابر ایدئولوژی‌های افراطی عمل کرده و در همسایگی شرقی، تحمل و مدارای اجتماعی را تقویت ‌کند. دوم با تقویت پیوندهای هویتی؛ با احیای احساس «ما بودن» مشترک، اختلافات سیاسی کوتاه‌مدت به حاشیه می‌روند و پیوند تمدنی دو ملت غیرقابل گسست باقی می‌ماند که این خود، بنیان همسویی استراتژیک و همکاری‌های عمیق‌تر میان دولت‌ها در بلندمدت خواهد بود.