بیم‌ها و امیدهای مسعود پزشکیان

اخیراً ویدئویی از مسعود پزشکیان، منتشر شده است که رئیس جمهور 69 ساله کشور را در حال بازی فوتبال با هم تیمی‌های ارشد و همتایان بازنشسته خود نشان می‌دهد. در این فیلم، پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران، با ذوق و شوق در حال سخن گفتن در مورد توانایی‌های فوتبالی خود دیده است. این لحظه، لحظه‌ای جذاب است و بر گستره تغییرات شدیدی که ایران را در زمان حال تغییر داده است، تأکید می‌کند.

تقریباً هفت ماه پس از فیلمبرداری این کلیپ، پزشکیان به جانشین ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور پیشین ایران، تبدیل شد. صعود ناگهانی پزشکیان به ریاست جمهوری بدون تأیید او به عنوان نامزد توسط «شورای نگهبان»، نهادی تحت نظارت رهبر معظم، آیت الله سید علی خامنه‌ای، که صلاحیت نامزدهای ریاست‌جمهوری را بررسی می‌کند، غیرممکن بود. پزشکیان تنها کاندید «اصلاح طلب» مورد تایید این نهاد بود.  در چنین شرایطی، جمهوری اسلامی دور اول انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری خود را در 8 تیر برگزار کرد. اگرچه پزشکیان و رقیب او، سعید جلیلی بیشترین آرا را به دست آوردند، اما هیچ کدام از این دو اکثریت مطلق لازم برای پیروزی در دور اول را به دست نیاوردند. رای‌گیری دور دوم در 15 تیر برگزار شد که در نتیجه پزشکیان با اختلاف اندکی قدرت را به دست آورد. علی‌رغم مشارکت اندک در دور اول، حدود نیمی از کسانی که واجد شرای رأی دادن بودند، در دور دوم رای خود را به صندوق انداختند. این امر باعث استقبال مردمی از انتخابات شد و نشان داد که اکثریت مردم ایران از نامزدی حمایت می‌کند که از اصلاحات و تغییر واقعی حمایت می‌کند.

البته انتخابات ریاست جمهوری در بحبوحه چالش‌های شدید اقتصادی برگزار شد. اگرچه اقتصاد ایران دهه‌ها با مشکل مواجه بوده است، اما پس از خروج دونالد ترامپ از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، وضعیت به‌طور قابل توجهی بدتر شد. پس از شش سال زندگی با اثرات این محدودیت‌های سخت، اکثر رای دهندگان به پزشکیان روی آوردند، به این امید که او بتواند از مشکلات اقتصادی کشور بکاهد.

اقتصاد ایران علی‎رغم ایراداتی که دارد به دور از مرگ است. بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، اقتصاد کشور برای چهارمین سال متوالی رشد مثبت داشته است و رشد اقتصادی آن در سال 2023 معادل 5.7 درصد گزارش شده است که یکی از بالاترین رشد‌ها در خاورمیانه است. البته تورم به طور مزمن بالا باقی مانده است؛ این تورم در ماه مه 2024 به 31.9 درصد رسید، اگرچه این نرخ از نرخ تورم 55.5 درصدی در ابتدای سال تقویم فارسی قبل کاهش داشت. به طور خلاصه، در حالی که رشد اقتصادی، اقتصاد کشور را بالا می‌برد، تورم سرسام‌آور آن هر گونه دستاوردی را از بین برد. حتی رشد تولید ناخالص داخلی نیز نمی‌تواند اقتصاد ایران را به طور کامل توضیح دهد. آمارهای دولتی کمک چندانی به نیازهای روزمره جوانان یا فقرا نمی‌کند. در نتیجه، بسیاری از رای دهندگان برای تغییر در آخرین انتخابات ریاست جمهوری گریه کردند. این سوال مبرم باقی می‌ماند: ایرانیان فوراً خواستار چه نوع تغییراتی هستند و پزشکیان، رئیس جمهور منتخب، با ورود به مقام خود چه چیزی می‌تواند ارائه دهد؟

تعهدات رئیس جمهور

در طول فصل مبارزات انتخاباتی، پزشکیان چندین هدف کلیدی را برای مدیریت آینده خود بیان کرد. از نظر سیاست خارجی، او به وضوح هدف خود را تلاش برای رفع تحریم‌ها از طریق تعامل با غرب اعلام کرد. وی در عین حال بر لزوم ایجاد تعادل بین شرق و غرب تاکید کرد و اطمینان حاصل کرد که نزدیکی با غرب روابط مثبت تهران با مسکو و پکن را به خطر نمی‌اندازد. به طور واضح، بهبود روابط با کشورهای غربی چالش مهمی را، هم از درون و هم از بیرون به همراه دارد. پزشکیان احتمالاً با مخالفت‌های سیاسی داخلی قابل توجهی برای ابتکارات جدید سیاست خارجی خود مواجه خواهد شد. نتایج انتخابات آمریکا نیز می‌تواند روابط تهران با غرب را بیشتر خراب کند. به نظر می‌رسد در ایالات متحده، رئیس جمهور سابق ترامپ در نوامبر 2024 در انتخابات مجدد پیروز شود.

نقایص برجام که به شکست توافق در سال 2018 کمک کرد، نشان داد که نه ایران و نه ایالات متحده این توافق را برای منافع خود کافی نمی‌دانستند. با این وجود، مذاکرات موفقیت‌آمیز توافق به منزله یک پیروزی نادر در تاریخ طولانی تنش‌های تهران و واشنگتن بود و پزشکیان قصد دارد برجام را به عنوان بستری برای لغو تحریم‌های آمریکا احیا کند. چالش دیگر اصلاح روابط با گروه ویژه اقدام مالی G7 (FATF) است که ایران را در لیست سیاه قرار داده است و باعث شده بسیاری از کشورها از تراکنش‌های بانکی مربوط به جمهوری اسلامی خودداری کنند.

در داخل کشور، پزشکیان با خواسته‌های متعددی مواجه است که می‌تواند مسئولیت او را تضعیف کند. بسیاری از حامیان لیبرال‌تر او امیدوارند که او سانسور شدید اینترنت ایران را کاهش دهد و اجازه دسترسی به پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تلگرام و توییتر / ایکس را بدهد. با این حال، این اصلاحات با مقاومت قابل توجهی از سوی سهامداران محافظه کار ایرانی مواجه می‌شود و موقعیت پزشکیان را به خطر می‌اندازد. رئیس‌جمهور منتخب همچنین با فشار فزاینده‌ای برای ایجاد آزادی‌های اجتماعی بیشتر مانند کاهش قوانین بحث‌برانگیز حجاب مواجه است؛ انجام این کار بدون شک خشم محافظه کاران سیاسی و مذهبی را که بر رده‌های بالای قدرت در تهران تسلط دارند، بر می‌انگیزد.

از نظر اقتصادی، دولت جدید باید بر مهار تورم سرسام‌آور و رسیدگی به کمبود انرژی که به شدت بر تولید صنعتی تأثیر گذاشته و افکار عمومی را متأثر کرده است، تمرکز کند. مهمتر از همه، دولت باید به مصرف بالای بنزین داخلی ایران نیز رسیدگی کند که دولت را از دلارهای نفتی مهم از صادرات محروم می‌کند.

اقدامات اعتمادسازی

پزشکیان در جریان مناظره‌های تلویزیونی اعلام کرد که ادعا نمی‌کند در همه امور متخصص است. در عوض، او تاکید کرد که برای رسیدگی به مشکلات بی‌شمار کشور به متخصصان و تکنوکرات‌ها تکیه خواهد کرد. اخیراً شورای راهبردی درخواست کرده است که انجمن اقتصاددانان به همراه اتاق‌های بازرگانی، دانشگاه‌ها و مراکز علمی، کارشناسانی را برای رسیدگی به سبدهای دولتی معرفی کنند. هدف این رویکرد کمک به تهیه فهرست نهایی اعضای کابینه برای تصویب است. رای دهندگان حتی از بهبود اندکی در شرایط اقتصادی کشور خرسند خواهند بود اما دولت جدید بعید است در مسائل سیاست خارجی آزادی عمل زیادی داشته باشد.

با این وجود، پزشکیان برای سنجش فضای سیاسی و ایجاد رابطه با روحانیون حاکم، نهادها و حامیان جناح‌های رقیب تلاش می‌کند. او پس از پیروزی در انتخابات، به منظور ابراز همدردی و دعوت به اتحاد و رفع نگرانی‌های تندروها و جناح‌های محافظه‌کار که نگران انحراف احتمالی او از اصول اساسی هستند، در مراسم و مجالس مذهبی، شرکت کرد. علاوه بر این، پزشکیان با تاکید بر نقش آیت‌الله خامنه‌ای در تضمین عادلانه بودن انتخابات، مجموعه‌ای از اقدامات اعتمادسازی را با رهبر ایران آغاز کرده و قول داده است که سیاست‌های اجرایی را به‌طور ریشه‌ای تغییر ندهد یا از خط‌مشی‌ها و خط قرمزهای تعیین‌شده رژیم تجاوز نکند. پزشکیان یک روز پس از پیروزی خود در انتخابات، کنفرانس برنامه‌ریزی شده با رسانه‌ها را لغو کرد و مستقیماً برای دیدار با آیت الله خامنه‌ای رفت، دیداری که طبق گزارش‌ها بیش از پنج ساعت به طول انجامید.

واضح است که رئیس جمهور منتخب با جاده‌ای پر از چاله‌های بی‌شمار روبرو می‌شود. او باید کابینه‌ای متنوع و واجد شرایط را تشکیل دهد که بتواند از رای عدم اعتماد مجلس تحت کنترل تندروها جان سالم به در ببرد و در عین حال موافقت رهبری را برای مذاکره با قدرت‌های غربی به دست آورد. در حالی که پزشکیان برای اقدامات خود برنامه‌ریزی می‌کند، جناح قدرتمند فوق محافظه کار کشور از هیچ تلاشی برای ایجاد مانع و تضعیف سیاست‌های دولت جدید دریغ نخواهد کرد. در واقع، حتی قبل از روی کار آمدن پزشکیان، آن‌ها این کار را آغاز کرده‌اند. اما علی‌رغم این موانع، پزشکیان و تیمش ماموریت خود را با یک نقطه قوت آغاز خواهند کرد: حمایت بیش از 16 میلیون رای‌دهنده، حکمی که رئیس‌جمهور منتخب را موظف می‌کند که مسیر متفاوتی را برای کشورش پیش ببرد.