ایران و آذربایجان: فرصت های جدید یا اختلافات قدیمی؟

پس از مرگ غم انگیز ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور سابق ایران، در سانحه هوایی در سال 2024، ایران به سرعت انتخابات ریاست جمهوری را برای انتخاب رئیس جمهور جدید سازمان داد. مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور جدید ایران ظاهر شد و با موفقیت رقیب محافظه کار خود، سعید جلیلی را شکست داد.

در پرتو این تغییر سیاسی قابل توجه، پورتال تحلیلی و اطلاع رسانی News.Az با کارشناسان سیاسی تماس گرفته است تا از پیامدهای این انتخابات آگاه شود. کارشناسان در حال بررسی طیفی از موضوعات از جمله جهت‌گیری احتمالی سیاست خارجی رئیس جمهور جدید، به ویژه در رابطه با روابط با کشورهای منطقه مانند آذربایجان هستند.

صدرالدین سلطان، رئیس مرکز تحقیقات خاورمیانه و کارشناس سیاسی، در گفت و گو با news.az خاطرنشان کرد: «در حالی که روابط دیپلماتیک در سطح سفیر بین ایران و آذربایجان برقرار شده و انتظار می‌رود روابط اقتصادی توسعه یابد، موضع ایران در قبال آذربایجان به ویژه در مورد ارمنستان بدون تغییر باقی مانده است. ایران همچنان از ارمنستان به عنوان ابزاری استراتژیک علیه آذربایجان برای حفظ نفوذ خود در منطقه قفقاز جنوبی استفاده می‌کند. نادیده گرفتن فعالیت‌های غرب در ارمنستان به‌ویژه ایالات متحده، با سیاست‌های منطقه‌ای و لفاظی‌های سیاست خارجی ایران در تضاد است. تهران با صدای بلند با آمریکا و اسراییل مخالفت می‌کند و آنها را دشمن می‌خواند اما با روابط رو به رشد ارمنستان با غرب از جمله فرانسه و آمریکا مخالفت نمی‌کند.»

وی تصریح کرد:«روابط ایران و آذربایجان هرگز در سطح روابط آذربایجان با سایر کشورهای منطقه مانند جمهوری‌های آسیای مرکزی، ترکیه، عربستان سعودی و پاکستان نخواهد بود. رهبران ایران دیدگاه مساعدی نسبت به جمهوری آذربایجان ندارند. هدف آن‌ها ایجاد یک سبک حکومتی در آذربایجان است که در خدمت منافع آن‌ها باشد. در ایران جناح‌هایی وجود دارند که می‌خواهند دولت و ساختار سیاسی آذربایجان را تغییر دهند، نگرشی که در پاکستان، ترکیه، کشورهای عربی یا عربستان سعودی وجود ندارد اما در ایران مشهود است. در حالی که ایران علنا خود را به عنوان یک ملت دوست و دارای روابط تاریخی با آذربایجان معرفی می‌کند، در واقع از گروه‌های مختلف علیه آذربایجان حمایت و آماده می‌کند و قصد دارد در فرصت مناسب از آن‌ها استفاده کند. این گروه‌ها با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی قدس آن مرتبط هستند. در داخل ایران نیز آماده‌سازی‌ها علیه آذربایجان در حال انجام است. گاهی اوقات، ناظران خارجی ممکن است بازدیدها یا اظهارات رسمی را نشانه‌ای تفسیر کنند. روابط بین باکو و تهران  هرگز به سطح برادری و صداقتی که بین تهران و ایروان دیده می‌شود، نمی‌رسد. این مهم به دلیل ایدئولوژی غالب پان ایرانیسم در ایران است که مانع از نگاه مساعد به آذربایجان، ترکیه یا. سایر جمهوری‌های ترک می‌شود. این نگاه ریشه در شخصیت‌های تاریخی مانند فردوسی دارد.ایدئولوژی پان ایرانیسم از نظر سیاسی توسط رضا شاه پهلوی اجرا می‌شد که نشان‌دهنده طرز فکر ایرانی‌محور و شوونیستی بود.»

سلطان با اشاره به موضوع فشار زبانی بر آذربایجانی‌های مقیم ایران، خاطرنشان کرد:«با وجود بیش از 30 میلیون ترک آذربایجانی ساکن ایران، شوونیسم و پان ایرانیسم فارسی، فرهنگ و هویت ملی خود را انکار می‌کند و آن‌ها را از صحبت آزادانه به زبان خود و در عین حال ترویج زبان آذربایجانی منع می‌کنند. یکی از اولویت‌های سیاست خارجی آذربایجان اطمینان از این است که هموطنانش در آذربایجان جنوبی می‌توانند به زبان مادری خود، ترکی آذربایجانی آموزش ببینند اما شوونیسم فارسی مانع این تلاش می‌شود. علاوه بر این، ایران به پرورش نیروهای متخاصم با آذربایجان از جمله ادامه می‌دهد. روابط پایدار و پایدار آذربایجان و ایران امکان‌پذیر نیست. در حالی که هدف تهران تغییر رژیم و تغییر نظام حکومتی آذربایجان است، در چنین شرایطی، اعتقاد به صمیمیت و دوام روابط، ساده لوحانه است».

توفیق عباسوف، تحلیلگر سیاسی، در مصاحبه با News.Az تصریح کرد: «عباس عراقچی، وزیر امور خارجه تازه منصوب شده پیش از این اقدامات مثبتی را به ژاپن ارائه کرده است که نشان دهنده آمادگی ایران برای از سرگیری روابط با ژاپن و نشان دهنده سطح بالایی از اعتماد است. با توجه به اینکه عراقچی تا سال 2014 به عنوان سفیر ایران در ژاپن فعالیت می‌کرد، این حرکت منعکس‌کننده واقعیت‌های ژئوپلیتیکی کنونی است او در منطقه با چالش‌های عمده‌ای مواجه است. رئیس‌جمهور ایران در نهایت به آذربایجان سفر خواهد کرد.»

عباسوف خاطرنشان کرد که روابط جمهوری آذربایجان با ایران در جهت باثبات‌تری در حال پیشرفت است، هرچند برخی مسائل همچنان باقی است. او گفت:«هنوز موارد اختلاف و سوء تفاهم از جمله عامل ارمنی وجود دارد. ارمنستان و ارامنه در سراسر جهان، از جمله ارمنیان در ایران، هدفشان برهم زدن روابط آذربایجان و ایران است و به طور سیستماتیک در راستای این هدف تلاش می‌کنند. در حال حاضر، آن‌ها فعال هستند و ادعاهایی را منتشر می‌کنند که آذربایجان پاکسازی قومیتی را علیه ارامنه‌ای انجام داده است که داوطلبانه قره باغ را ترک کرده‌اند اما این تلاش‌ها با شکست مواجه می‌شوند زیرا از دید اکثر ایرانیان، آذربایجان هرگز به عنوان یک دشمن دیده نمی‌شود. لحظات پرتنشی بین ما و ایران مانند حمله به سفارت ما و کشتن یکی از شهروندان ما، که یک اقدام غیرمنطقی بود، بوده است. به دلیل حوادثی مانند این، اعتماد بین دو کشور تا حدودی از بین رفته است.

آقای عباسوف تاکید کرد که تلاش‌های دیپلماتیک برای حل تعارضات و سوء تفاهم‌های موجود صورت گرفته است. او بیان داشت: « دیپلماسی به این معناست. من معتقدم مهارت و انعطاف دیپلمات‌های آذربایجانی و ایرانی در اینجا نقش اساسی داشته است. سفر رئیس جمهور فقید رئیسی به آذربایجان، افتتاح دو تقاطع آبی در مرز و اقدامات دیگر. تا حدودی به عادی‌سازی روابط کمک کرده‌اند. مشخص شده است که همکاری با یکدیگر در پروژه‌های مشترک سودمندتر از حفظ فاصله است. حل سوء تفاهم‌های گذشته، نه تنها به نفع خودمان است، بلکه به ثبات و امنیت منطقه نیز کمک می‌کند.»