انتظارات بزرگ: آینده تنش زدایی ایران و عربستان/2

دو مکتب فکری در محافل سیاسی عربستان در مورد توافق سال ۲۰۲۳ پدید آمده است. یکی همچنان به ایران بی‌اعتمادی دارد و معتقد است که این کشور در پشت تمام مشکلات منطقه قرار دارد. دیگری ایران را به عنوان یک مشکل امنیتی می‌بیند که می‌تواند با بهبود روابط دوجانبه مهار شود. ریاض اشتهای کمی برای مقابله با هر بازیگر منطقه‌ای، به ویژه تهران دارد زیرا ثبات منطقه‌ای مورد نیاز برای رشد اقتصاد عربستان سعودی را تهدید می‌کند. در حال حاضر، ریاض از کانال‌های مستقیم تازه تأسیس شده با تهران که در بازو‌های دیپلماتیک، امنیتی و اطلاعاتی آن قرار دارد، استقبال می‌کند اما می‌خواهد قبل از اینکه خیلی جلوتر برود، روابط نهادی لازم را ایجاد کند.

ریاض یک روند گام به گام را ترجیح می‌دهد. اول، کاهش تنش و ایجاد روابط سیاسی و سپس بحث‌های اساسی‌تر که تنش‌های اصلی بین دو کشور را برطرف می‌کند و به ایجاد اعتماد به نفس در حسن نیت مربوطه کمک می‌کند. پس از آن، طرفین می‌توانند به همکاری بیشتر در بخش‌های مختلف مشخص شده در توافق، از جمله تجارت، امنیت و مبادلات، حرکت کنند. در حال حاضر، ریاض معتقد است که این رابطه هنوز در مرحله اول است زیرا کاهش تنش هنوز ناقص است زیرا تلاش برای ایجاد روابط سیاسی هنوز از پروتکل مورد انتظار پیروی نکرده است.

از آرامش به همکاری؟

قسمت‌های قبلی آرامش بین ایران و عربستان سعودی همیشه با بازگشت به خصومت به پایان می‌رسید. در حالی که کاهش تنش بین دو قدرت خاورمیانه مورد استقبال است، هر دو نسبت به مدت زمان بهبود روابط خود شک دارند. متحدان دو طرف در منطقه به خنجر کشیده شده‌اند و سیاست ایالات متحده پس از انتخابات ریاست جمهوری نوامبر عمیقاً نامشخص است و تصویر پر از تنش را پیچیده می‌کند. در این زمینه، یک تجربه شکست خورده دیگر بسیار امکان‌پذیر است. احیای خصومت این دو کشور، پیامد‌های منفی برای منطقه‌ای خواهد داشت که سال‌ها از درگیری‌های نیابتی رنج می‌برد و تلاش‌های آینده برای ایجاد یک روش پایدار را سخت‌تر می‌کند.

تا زمانی که تهران کاهش تنش بین ایران و عربستان سعودی را به عنوان یک‌ راه برای رسیدن به هدف خود یعنی اخراج قدرت‌های خارجی، ایالات متحده، از منطقه می‌بیند، مذاکرات به نتیجه نمی‌رسد. ایران اگر می‌خواهد روابط با عربستان سعودی به طور قابل توجهی بهبود یابد، باید برای امنیت منطقه‌ای ریاض، و دیگر پایتخت‌های عرب خلیج فارس، آرامشی ایجاد کند. عربستان سعودی نمی‌تواند وابستگی خود به حمایت نظامی ایالات متحده را کاهش دهد. ایران همچنین ممکن است مجبور باشد با عادی سازی بین اسرئیل و عربستان کنار بیاید. ایران باید به این نکته توجه کند که عربستان سعودی تنها زمانی می‌تواند به گسترش روابط خود ادامه دهد که امنیتش تأمین شود.

عربستان سعودی و متحدانش تمایل دارند که ایران را در بحث‌های مربوط به نگرانی‌های امنیتی خلیج فارس و خاورمیانه در فاصله‌ای نزدیک نگه دارند، اما آن‌ها باید موضع خود را تغییر دهند. این موضع غیرقابل تحمل است. ایران یک بازیکن منطقه‌ای است و ‌امید به کنار گذاشتن آن از  امور خاورمیانه تخیلی است. از طرفی، تهران باید درک کند که ریاض با احتیاط قدم می‌زند. دهه‌ها سوء ظن را نمی‌توان یک شبه برطرف کرد.

با این حال، رهبری عربستان سعودی ممکن است رویکرد دیگری را در نظر بگیرد. توافق با ایران به ریاض فرصت داده تا در مورد مسأله حل نشده برنامه هسته‌ای ایران کمک کند. در جریان مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ که منجر به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ شد، ریاض از روند مذاکرات شکایت داشت و معتقد بود که این توافق به ضرر خود و به نفع ایران است. امروز، از آنجا که بعید است که این توافق در شکل قبلی خود احیا شود، عربستان سعودی می‌تواند از روابط با ایران و ایالات متحده استفاده کند تا از آن‌ها بخواهد مذاکرات را در مورد یک توافق گسترده‌تر آغاز کنند. این مذاکرات، می‌تواند با کنترل قدرت منطقه‌ای ایران همراه با برنامه هسته‌ای در ازای حمایت اقتصادی که تهران به شدت به آن نیاز دارد، دنبال شود. به عنوان مثال، ایران می‌تواند برخی از فعالیت‌های هسته‌ای خود را در ازای اجزه ایالات متحده به سرمایه‌گذاری عربستان در بخش‌های خاص اقتصاد ایران، محدود یا عقب بیندازد.

چشم‌انداز چنین ترتیبی حداقل تا ژانویه ۲۰۲۵، زمانی که یک دولت جدید در واشنگتن به کار می‌رود، دور از دسترس است. از طرفی، قطعی شدن توافق سه جانبه میان آمریکا، عربستان سعودی و اسرائیل می‌تواند روابط ایران و عربستان سعودی و احتمال معامله جدید را پیچیده‌تر خواهد کرد. چنین توافقی حداقل شامل عادی‌سازی روابط عربستان سعودی و اسرائیل، توافق دفاعی ایالات متحده و عربستان سعودی و ارائه فناوری هسته‌ای غیرنظامی به عربستان سعودی است. توافق دفاعی مانع ریاض خواهد شد و ایران را مجبور می‌کند دوباره در مورد هر حمله‌ای به عربستان سعودی فکر کند. در عین حال، با دادن ابزار غنی‌سازی اورانیوم به سعودی‌ها  تنش‌ها با ایران افزایش می‌یابد.

در جبهه اقتصادی، در حالی که تلاش جدی برای ایجاد روابط قوی ممکن است زودرس باشد، دو کشور حداقل می‌توانند بحث‌های فنی را در مورد برنامه‌های ایجاد آن‌ تحت عناوین گسترده‌ای مانند سرمایه‌گذاری، تجارت، فناوری دیجیتال و گردشگری آغاز کنند. گزارش شده است که تهران و ریاض توافق کرده‌اند که نقشه راه همکاری اقتصادی را تهیه کنند اما هنوز آن را تکمیل نکرده‌اند. آن‌ها اکنون می‌توانند یک کمیته مشترک دائمی در سطح فنی برای تکمیل نقشه راه و کار برای رفع موانع قانونی یا سیاسی برای موفقیت آن ایجاد کنند. حرکت به جلو در این راه به ریاض اجازه می‌دهد تا یک طرح مشخص برای اطمینان از اینکه تعاملات اقتصادی با ایران تحریم‌های ایالات متحده را نقض نمی‌کند، به واشنگتن ارائه دهد.

نتیجه‌گیری

با توجه به رقابت تاریخی بین عربستان سعودی و ایران و لیست طولانی مسائلی که دیدگاه‌های آن‌ها در آن مسائل متفاوت است، توافق برای بازگرداندن روابط دیپلماتیک به احتمال زیاد به سرعت به همکاری کامل تبدیل نخواهد شد اما چرخه‌های گذشته از مشارکت موقت و رقابت تلخ، اهمیت استفاده از فرصت ارائه شده توسط پکن را برجسته می‌کند. دو کشور از طریق تلاش برای مدیریت انتظارات از یکدیگر و دیپلماسی صبر، می‌توانند شروع به ایجاد یک الگوی تعامل سازنده و نهادی کنند که پتانسیل ایجاد کف و شاید همچنین بالا بردن سقف را برای تعامل صلح‌آمیز خود داشته باشد.