آیا نظام ایران یک نظام ایدئولوژیک است؟

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و به مدت یک دهه سیاست خارجی ایران مبتنی بر اصول اسلامی بود. اما پس از وفات امام خمینی (ره) طبقه حاکم در ایران ضمن نگه داشتن ایدئولوژی اصول اسلامی در رویارویی با آمریکا و رژیم صهیونیستی اما سیاست خارجی خود را مبتنی بر بقای نظام قرار داده و واقع گراتر کردند. در این راستا رویارویی با آمریکا و رژیم صهیونیستی از طریق سه عنصر نیروهای خارجی، موشک های دور برد و برنامه هسته ای قوی پیش گرفته می شد. بر این اساس مسائل دیگری مانند رشد اقتصادی و جامعه مدنی تا جایی اهمیت داشتند که با موضوع بقای نظام و اصول ایدئولوژیک آن در تعارض نباشند.

ایدئولوژی و سیاست خارجی ایران از 1979 تا 1989

تجسید این سیاست را می توان در امام خمینی (ره) مشاهده نمود. سیاست خارجی بر اساس اصول اسلامی از دهه شصت میلادی و مبارزه با حکومت پهلوی آغاز شد. در آن زمان هم این سیاست علاوه بر اینکه بر این اصول متکی بود، به مخالفت با غرب و آمریکا برخاسته بود و در آن زمان مارکسیست ها متحد اسلامگراها در مبارزه با غرب بودند. این نگاه مبتنی بر اصول اسلامی از جهان عرب و نگاه افرادی مانند سید قطب و حسن البنا تأثیر پذیرفته بود. از جمله موارد تأثیرپذیری اسلامگراهای شیعی ایرانی از اسلامگراهای اهل سنت عرب در خصوص قضیه فلسطین و محوریت قرار دادن آن در عرصه سیاسی می باشد.

در این چارچوب کتاب های اندیشمندان اسلامگرای اهل سنت مانند سید قطب در ایران ترجمه می شد و افکار وی به عنوان زیربنای ایدئولوژی اسلامگرایانه در ایران قرار داده شد و با چنین افکاری اسلامگرایان به مبارزه با رژیم پهلوی پرداختند زیرا از نظر آنان این رژیم نماد غرب گرایی بود که بر اساس افکار امثال سید قطب باید با آن مبارزه می کردند. بر اساس این ایدئولوژی پس از سرنگونی پهلوی باید ایران به هویت اسلامی خود باز می گشت. بدین ترتیب انقلاب اسلامی در ایران یک اتفاق نبوده است بلکه ناشی از جدال چند دهه ای میان اسلامگراها و رژیم پهلوی بر سر هویت اسلامی و یا غربی ایران بوده است.

امام خمینی افکار خود را در قالب نظریه ولایت فقیه توسعه داد و همیشه در اندیشه های خود از غرب اعلام انزجار می نمود. نگاه ایشان به غرب را می توان با نگاه افرادی مانند عبدالاعلی مودودی در پاکستان و سید قطب در مصر مقایسه کرد. این شخصیت ها علاوه بر مقابله با غرب با ملیگراهای جهان اسلام هم مبارزه نمودند زیرا این افراد تحصیل کرده غرب و قائل به کنار زدن رجال دین بودند و افکار شخصیتی مانند سید قطب در چنین شرایطی بروز کرد؛ افکاری که شروع آن از جهان اهل سنت بود اما در جهان تشیع پیروز شد. از نظر هم سید قطب و هم امام خمینی و هم حسن البنا حدود کشورها بر اساس اسلام است و اسلام محدود بر اساس این حدود و مرزها نیست. وظیفه تمام نهادهای حکومتی اجرای شریعت می باشد و از همین رو در بحران سفارت آمریکا در ایران، امام خمینی به کارتر اعلام کرد هر گونه حمله به ایران حمله به تمام کشورهای اسلامی است.

سیاست خارجی ایران هم بر این اساس متأثر از همین افکار بود و همانطور که افکار اسلامگرایان مبتنی بر نشر دین در دنیا و عدم مذاکره با باطل بود، سیاست خارجی ایران در این دهه هم به این ترتیب بود. بر همین اساس با جنبش های آزادی بخش در خاورمیانه مانند جنبش های فلسطینی یا شیعی روابطی بر قرار شد. این سیاست پس از درگذشت امام خمینی هم ادامه یافت و نگاه بدبینانه به غرب و کمک به جنبش های اسلامی هم وجود داشت اما نزاع ها بر سر مدرنیته و اسلامگرایی دوباره شروع شد.

ایدئولوژی سیاست خارجی ایران پس از 1989

پس از این سال ها ایران سیاست خارجی ترکیبی را اتخاذ کرد. از سویی تلاش کرد ایدئولوژی خود را گسترش دهد و از سویی دیگر تلاش نمود برنامه توسعه موشکی و برنامه هسته ای قوی را راه بیندازد. به لطف چنین سیاستی نفوذ ایران از افغانستان تا لبنان و فلسطین امتداد یافت و ایران تبدیل به قدرت راهبردی درمنطقه شد که می تواند به راحتی رژیم صهیونیستی را تهدید کند. همچنین نشر ایدئولوژی به سوی خارج از مرزهای ایران هم بر اساس اصول اسلامگرایی و مبارزه با غرب و آمریکا صورت پذیرفت.

از سویی دیگر ایران سیاست مذاکره را هم اتخاذ کرد و این اقدام را در زمان دولت های محمد خاتمی و حسن روحانی اتخاذ نمود و به غرب و آمریکا امتیازهایی هم داد و از آنان امتیازاتی گرفت و به توافقاتی با آن دست یافت اما همه اینها در محدوده ای بود که منجر به ارتباط کامل با آنان خصوصا با آمریکا نشود. البته در این میان سال 2009 و حوادث پس از انتخابات آن سال نقطه عطفی بود. در این سال اوج مبارزه میان نیروهای هوادارا مدرنیته و نیروهای انقلابی و اسلامگرا در جمهوری اسلامی رخ داد که با موفقیت اسلامگرایان به پایان رسید و باعث افزایش اعتماد به نفس اسلامگراها در مقابل آمریکا و توسعه نفوذ منطقه ای، برنامه موشکی و برنامه هسته ای ایران شد.

با این حال تهران هم در سمت دموکرات ها و هم در سمت جمهوریخواهان و در نهادهای مختلف واشنگتن دوستانی ندارد و به همین علت طبقه سیاسی در تهران در اکثر اوقات تلاش می کند طبق ذهنیت های خود پیش رود و نه بر اساس واقعیت موجود در آمریکا. با این وجود در این زمینه فضایی در اختیار اصلاح طلبان که طرفدار مدرنیته هستند داده شده است و همین امر باعث می شود مشارکت و رقابت آنان در انتخابات قابل توجه باشد. اما فضای اعطا شده به آنان در سیاست خارجی محدود است و به سطح عادی سازی روابط با آمریکا و تغییر ایدئولوژی نظام نمی رسد و برای نمونه در موضوعی مانند مذاکرات هسته ای اختیارات تیم مذاکره کننده فقط در همان سطح برنامه هسته ای است و نه بیشتر.

ایدئولوژی و برنامه هسته ایران

آغاز برنامه هسته ای ایران از دهه هفتاد در زمان نظام شاهنشاهی بود. پس از بمباران تأسیسات بوشهر در جنگ ایران و عراق در سال 1988 و پایان جنگ این موضوع باعث شد بخش انقلابی نظام ایران به ضعف های نظام از نظر بازدارندگی پی ببرد و متوجه شد نیاز به راهبردی برای جنگ با آمریکا دارد و به نظر می رسد این جتگ طولانی مدت باشد. این امر باعث شد نظام ایران به توسعه برنامه هسته ای به عنوان یک عامل بازدارنده و ابزاری در این جنگ بپردازد. البته به نظر می رسد ایران به سمت سلاح اتمی پیش نخواهد رفت زیرا نظام ایران بر این باور است چنین امری باعث خواهد شد ایران با فشارهایی مانند فشارهای موجود بر کره شمالی مواجه شود.

این برنامه بازتابی بر یکی از ایدئولوژی های نظام را دارد مبنی بر اینکه حفظ آن از اوجب واجبات است و این برنامه برای حفظ نظام مهم می باشد. این برنامه باعث اختلاف ایران با آمریکا و غرب می شود. با این حال به نظر نمی رسد برای روسیه یا چین موضوع دستیابی ایران به سلاح اتمی اهمیت چندانی داشته باشد. همچنین باید در نظر داشت با توجه به اهمیت این برنامه در ایجاد بازدارندگی برای ایران در مقابل قدرت های متخاصم با آن، در هر گونه سناریوی عادی سازی روابط میان تهران و واشنگتن بی تردید موضوع نظارت آژانس بین المللی اتمی در رأس موضوعات مورد بحث میان دو طرف خواهد بود.

ایدئولوژی و سیاست خارجی؛ عوامل سازنده ساختار نظام

پس از سال 1989 ساختار قدرت در ایران شاهد تحولاتی بود رقابت ها بیشتر از اینکه ایدئولوژیک باشد بر سر بقا و جایگاه سیاسی و قدرت شد. در آن زمان هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران تلاش کرد به آمریکا نزدیک شود و حتی این گفتمان را ترویج داد که انقلاب در ایران برای اهدافی مانند توسعه اقتصادی، عدالت و بهبودی شرایط معیشتی بوده است. اما رهبری کشور بر اسلامی و ایدئولوژیک بودن انقلاب اصرار ورزید و با چنین گفتمان غربگرایانه ای مقابله کرد.

این موضوع رفته رفته جایگاه هاشمی رفسنجانی را هم به خطر انداخت و نشان داد موضع نسبت به آمریکا در بقا یا عدم بقا در قدرت تعیین کننده است. پس از آن گروه های لیبرال و توسعه گرا باز هم به صحنه سیاست از طریق انتخابات بازگشتند اما هرگز نتوانسته اند اصول سیاست خارجی ایران تغییر دهند. پس از پایان ریاست جمهوری محمد خاتمی هم بر خلاف جهان که به سمت گلوبالیسم پیش می رفت ایران در اینجا اولویت را به امنیت ملی داد کما این که در تمام سال های اخیر سیاست ایران در قبال آمریکا بنابر دیدگاه رهبری آن بر اساس معادله "نه بر قرار روابط و نه رویارویی" پیش رفته است.

سخنان پایانی

در پایان باید گفت اصول اسلامگرایی که از زمان امام خمینی (ره) در سیاست خارجی ایران بنا نهاد شد همچنان بر روی آن تأثیرگذار است اما از سال 1989 به بعد این اصول تحت تأثیر نزاع های داخلی بیشتر به عنوان ابزاری برای جلوگیری از نیروهای لیبرال در سیاست گذاری ها استفاده شده است به همین علت می توان گفت بخشی از نخبگان سیاسی امروز ایران به صورت ماهیتی دشمنی با غرب ندارند بلکه مخالفت با غرب برای آنان وسیله ای در جهت بقا در قدرت و دور نگهداشتن رقبایشان در سیاست داخلی است.

به همین جهت امروز خاستگاه واقعی نزاع های ایران در خاورمیانه و جهان بیش از آنکه ایدئولوژیک باشد، دارای خاستگاه رقابتی است و بر همین اساس برای نمونه پس از آنکه ایران با عربستان زمانی اختلاف داشت اما امروز با یکدیگر روابط خود را دوباره برقرار کرده اند و اگر واقعا امروزه سیاست ایران بر پایه ایدئولوژی است، به یاری چینی های اویگور می شتافت و به همین علت سیاست ایران پس از 1989 بیشتر به سمت واقع گرایی رفته است.