پازل روابط تاجیکستان و طالبان

از اوت 2021، تمام کشورهای آسیای مرکزی به نوعی با حاکمیت طالبان در افغانستان مبارزه کرده‌اند. هر دولتی در آسیای مرکزی با انبوهی از چالش‌های عمده مرتبط با امارت اسلامی افغانستان (IEA) مواجه است.

در حالی که هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی به طور رسمی طالبان را به رسمیت نشناخته‌اند، به‌طور غیررسمی تنها دولت بالفعل در افغانستان را به رسمیت شناخته‌اند. تاجیکستان به عنوان قوی‌ترین کشور آسیای مرکزی ضد طالبان در انتهای این طیف قرار دارد.

دولت رئیس جمهور امامعلی رحمان معتقد است که امارت اسلامی افغانستان یک رژیم نامشروع است. تاجیکستان طالبان را تهدیدی جدی برای منافع ملی و امنیت منطقه‌ای خود می‌بیند. به نظر می‌رسد هیچ دلیلی وجود ندارد که روابط دوشنبه با طالبان بهبود یابد.

تاجیکستان بیشترین حمایت را از نیروهای ضد طالبان افغانستان انجام داده است، این امر ریشه در تاریخ دارد و مقامات تاجیک در زمان اولین باری که طالبان به قدرت رسید (1996-2001) نیز چنین عمل را انجام دادند. تاجیکستان میزبان جبهه مقاومت ملی (NFR)، یک ائتلاف نظامی متشکل از اعضای سابق ائتلاف شمال است که به نظام جمهوری سابق در افغانستان وفادار هستند. محمد ظاهر اغبر، سفیر جمهوری افغانستان در تاجیکستان، همچنان سفارت افغانستان در دوشنبه را اداره می‌کند. این هیأت دیپلماتیک در تاجیکستان مرکز فعالیت‌های ضد طالبان تبدیل شده اند.

در این کارزار، قومیت عامل مهمی است. در حالی که طالبان عمدتاً از پشتون‌ها هستند، تاجیک‌های افغان نقش پیشرو در ائتلاف شمال ضد طالبان داشتند. رهبر سابق این ائتلاف، احمد شاه مسعود، یک تاجیک بود. پسر او، احمد مسعود و امرالله صالح، معاون سابق رئیس جمهور در دولت اشرف غنی، که او نیز تاجیک است، بیشتر وقت خود را در دوشنبه به کار علیه امارت اسلامی افغانستان گذرانده‌اند. به خاطر مقاصد سیاسی، دولت دوشنبه احساس می‌کند که باید حداقل تا حدی نسبت به تاجیک‌های قومی در افغانستان ابراز همدردی کند.

در حالی که همه کشورهای آسیای مرکزی به شدت سکولار هستند، ازبکستان و ترکمنستان رویکردی عمدتاً عمل گرایانه برای روابط با طالبان اتخاذ کرده‌اند. در مقابل، تاجیکستان هرگونه تعامل سیاسی با طالبان را تهدیدی برای سکولاریسم سخت اجرا شده خود می‌داند.

شانتی ماریت دسوزا، پژوهشگر دانشکده سیاست عمومی دانشگاه ماساچوست-امهرست، می‌گوید:  سیاست‌های تاجیکستان ممکن است برای کشورها و بازیگرانی مفید بوده باشد که هنوز به ایجاد یک دولت فراگیر در افغانستان امیدوارند. این دسته از بازیگران رویا دارند که بتوانند طالبان را برای تغییر سیاست‌هایش به نوعی تحت فشار قرار‌دهند.»

امنیت مرزی و افراط گرایی خشونت آمیز

در میان تمام کشورهای آسیای مرکزی، تاجیکستان طولانی‌ترین مرز با افغانستان را دارد و دولت دوشنبه مدت هاست که تهدیدات امنیتی شدیدی را از جانب افغانستان درک کرده است. این ما را به جماعت انصارالله می‌رساند. جماعت انصارالله (JA( گروهی متشکل از افراط گرایان تاجیک است که در سال 2010 تأسیس شد و به دنبال سرنگونی دولت فوق سکولار تاجیکستان است. این سازمان اعضای خود را از داخل افغانستان و تاجیکستان جذب می‌کند. سابقه انجام حملات در داخل این کشور آسیای مرکزی را دارد. فعالیت این گروه در تاجیکستان ممنوع شده است. مقامات تاجیک ادعا کردند که طالبان به این گروه کمک می‌کند.

علاوه بر این ادعا، تاجیکستان به خاطر دلایل دگیری نیز از طالبان واهمه دارد. آدام روسل، سردبیر و مشارکت‌کننده در Militant Wire توضیح داد: «کانال‌های رسانه‌های اجتماعی طرفدار طالبان نیز به شدت از دولت تاجیکستان انتقاد می‌کنند و کانال‌های رسانه‌های اجتماعی تاجیکی زبان را اداره می‌کنند.»

همچنین نگرانی‌هایی در مورد قاچاق مواد مخدر از طریق مرز به تاجیکستان وجود دارد که با وجود تلاش‌های طالبان برای متوقف کردن تجارت در سایر نقاط کشور افزایش یافته است. این احتمال وجود دارد که جماعت انصارالله در قاچاق مواد مخدر به تاجیکستان نیز مشغول باشد.

عدم مشارکت متقابل

طرد تاجیک‌ها از حکومت توسط طالبان از دیدگاه دوشنبه مشکل ساز است. این مهم دلایل ملی گرایانه و امنیتی دارد. مقامات در تاجیکستان بر این باورند که به حاشیه راندن تاجیک‌های قومی توسط طالبان، خطر سوق دادن بیشتر آنها را به سمت گروه‌های افراطی خشونت‌آمیز، به ویژه شاخه خراسان دولت اسلامی (ISKP)، که تهدیدی امنیتی برای دوشنبه به شمار می‌رود، در پی دارد.

دلیل اینکه تاجیکستان موضوع انزوا و تبعیض قومی تاجیک در افغانستان را جدی می‌گیرد، این است که تاجیکستان می‌ترسد که اگر تاجیک‌های قومی تبعیض شده افغانستان همدلی و حمایت را از سوی تاجیکستان یا NRF در داخل تاجیکستان نبینند، پس این تاجیک‌های قومیتی نمی‌بینند.

تعامل عملی

اگرچه موضع رسمی تاجیکستان این است که امارت اسلامی افغانستان غیرقانونی است، دولت آسیای مرکزی در مورد واقعیت‌های پس از خروج آمریکا از افغانستان چاره‌ای جز سازگاری عمل‌گرایانه نداشته است. دولت تاجیکستان برای همکاری با طالبان در روابط اقتصادی فرامرزی و مبارزه با ISKP تلاش کرده است.

تاجیکستان با وجود به رسمیت نشناختن رژیم آن‌ها و این واقعیت که افغانستان برای پرداخت برق به دوشنبه بدهکار بود، حتی پس از بازپس‌گیری قدرت توسط طالبان، هرگز تامین برق به افغانستان را متوقف نکرد. با این حال، در فوریه گذشته، افغانستان سرانجام این بدهی را تسویه کرد.

علاوه بر این نشست‌ها و توافق‌ها، مرز بین تاجیکستان و افغانستان که در فوریه 2020 بسته شد، در سپتامبر 2023 بازگشایی شد تا به برخی از بازارهای فرامرزی اجازه فعالیت دهد. مقامات تاجیکستان این فعالیت‌ها را انکار نکرده‌اند و علناً اعلام کرده‌اند که با وجود تغییر موضع سیاسی آن‌ها در قبال طالبان، از روابط اقتصادی و تجاری به نفع هر دو کشور حمایت می‌کنند.

سرویس‌های اطلاعاتی دولت تاجیکستان و آژانس بین‌المللی انرژی نیز جلساتی برای گفتگو درباره تهدید ISKP داشته‌اند. حتی اگر اطلاعات کمی در مورد چنین تعاملی در دسترس عموم باشد، اینکه آیا تصور مشترک تهدید ISKP برای ایجاد رابطه بهتر بین دوشنبه و حاکمان اسلامگرا در کابل کافی است یا نه، مشخص نیست. این امر در وهله اول به دلیل موضوع ماندگار جماعت انصارالله است که به نظر می‌رسد تضمین می‌کند که روابط تاجیکستان و طالبان بسیار منفی باقی بماند.

تهدیدی که توسط ISKP ایجاد می‌شود، می‌تواند همکاری امنیتی بین دوشنبه و طالبان را تحریک کند اما برای تحقق این امر، باید کاهش چشمگیری در تهدیدات JA برای تاجیکستان ایجاد شود.

در سرتاسر آینده قابل پیش‌بینی، روابط تاجیکستان و طالبان احتمالا تا حد زیادی سرد باقی خواهد ماند. تعامل عملگرایانه در تجارت و پذیرش فزاینده واقعیت حاکمیت امارت اسلامی در افغانستان توسط همسایگان آسیای مرکزی تاجیکستان و همچنین شرکای مهم خارجی مانند روسیه، چین و ایران، ممکن است برخی از اصطکاک‌ها را کاهش دهد. اما سؤالات آزاردهنده در مورد امنیت، ایدئولوژی و ناسیونالیسم همچنان روابط تاجیکستان و طالبان را مخدوش خواهد کرد.