مقابله با نفوذ روسیه در قفقاز

پس از دیداری که وزیر خارجه آمریکا آنتونی بلینکن با رئیس کمیسیون اروپا اورسولا فون درلین و نخست وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان داشت، ارمنستان به خاطر تعهدات مالی غرب و آمریکا و شریک ماندن آنان خوشحال بود.

این توافق ها با موجی از انتقادات از سوی موسکو، باکو، تهران و آنکارا رو به رو شد. کرملین در این خصوص این توافق ها را علیه روسیه و "در تعارض با منافع اساسی ملت ارمنستان" عنوان کرد. رئیس جمهور آذربایجان الهام علیف هم این توافق ها را غیر شفاف و باعث ایجاد تنش خواند. از سویی دیگر ترکیه هم از اهمیت نسل کشی ارمنیان در قره باغ توسط آذربایجان کاست و آن را "مبارزه با تروریسم" نامید و از غرب خواست روندی بی طرف تر را اتخاذ کند.

تمایل روشن این 4 کشور در ناکام گذاشتن غرب در جنوب قفقاز حقیقتی عمیق را بازتاب می دهد و آن عبارت از تلاش مداومی است که غرب برای رسیدن به معاهده صلح همه جانبه میان ارمنستان و آذربایجان در حال انجام آن است و این تلاش واقع بینانه نیست. تحکیم امنیت در قفقاز پیش از هر پیشرفتی در مسیر رسیدن به توافق صلح دائمی ضروری می باشد و تلاش برای صلح بدون تضمین های امنیتی مستحکم و دارای اعتبار فقط منجر به تشویق روسیه در جنوب قفقاز می شود.

تلاش های غرب در جنوب قفقاز با هدف تحقق اهدافی در سطح بسیار پایین انجام می شود و علت آن نگاه واشنگتن و پایتخت های اروپایی به این تلاش ها در درجه اول به عنوان ابزاری برای مدیریت نزاع میان باکو و ایروان است و این نگاه ظرفیت های این تلاش ها برای ایجاد نظمی گسترده تر در اوراسیا را کاهش می دهد. اجازه به باکو برای تداوم ایجاد محیطی امنیتی در جنوب قفقاز به سود هدف راهبردی روسیه است که شامل رویارویی با غرب از آسیای مرکزی تا اروپای شرقی می شود.

دیپلماسی فشرده و صلح محدود

پس از جنگ در قره باغ بسیاری این باور را پیدا کردند که "به شرط پایان این وضعیت پیچیده، مذاکره میان دو کشور ممکن است به نوعی آسان تر دنبال شود". اما در مقابل ما ناخرسندی آذربایجان از ورود میانجی -خصوصا مشارکت غرب و آمریکا- را می بینیم و این کشور در مقابل هماهنگی های در حال گسترشی با روسیه دارد و همزمان اتکای ارمنستان به روسیه به عنوان یک واسطه در حال کاهش است.

در همین راستا الهام علیف با حضور در گفتگوهایی مخالفت کرد که قرار بود در اکتبر 2023 زیرنظر اتحادیه اروپا با پاشینیان برگزار شود و پس از آن جلسه ای سه جانبه میان خود و پاشینیان و رئیس پارلمان اروپا شارل میشل و مسئولی عالی رتبه از طرف وزارت خارجه آمریکا را لغو کرد و به جای آن به موسکو سفر کرد تا روابط آذربایجان و روسیه از جمله امکان ایجاد راه عبور از شمال به جنوب که برای دور زدن تحریم ها توسط روسیه است را تقویت کند. مواضع ضد اتحادیه اروپا توسط آذربایجان همچنان ادامه دارد و در این راستا علیف از ارمنستان خواسته بود قدردان آذربایجان باشد که به نیروهای نظامی وابسته به اتحادیه اروپا و موجود در خاک خود آسیبی نمی زند زیرا این نیروها احتمالا در صورت هر حمله آذربایجان این نقطه را ترک خواهند کرد.

این در حالی است که تمرکز سیاست باکو در این زمینه بر روی ایجاد کریدورها و گذرگاه هایی است اما ارمنستان به دنبال تأسیس بازار آزاد و ارتباط این منطقه با دنیاست. همچنین باکو توافق های غیر رسمی بدون تضمین های امنیتی بین المللی را ترجیح می دهد اما ارمنستان بر تضمین های امنیتی و مشارکت بین المللی اصرار دارد. از سویی دیگر باکو در کنار روسیه قرار گرفته است اما ارمنستان به طور مستمر در حال دور شدن از روسیه و نزدیک شدن به غربی هاست. تفاوت دیگر اینکه به عنوان ابزاری در مذاکرات باکو مدام تهدید به استفاده از زور می کند اما ایروان خواهان خلع سلاح می باشد. در نتیجه تناقض های روشنی میان دو کشور در منافع، عملکرد و نگرش وجود دارد.

آیا دیپلماسی غربی دستاوردی داشته است؟

تاکنون دیپلماسی غربی دو دستاورد داشته است:

1-این دیپلماسی معیارهای بین المللی علیه حملات منطقه ای را تقویت کرده است و این امر از طریق اشاره مکرر به معاهدات بین المللی حامی عدم استفاده از زور صورت گرفته است. برای نمونه در نشست پراگ با حضور آذربایجان، ارمنستان، فرانسه و اتحادیه اروپا در اکتبر 2022، دو طرف درگیری بر معاهدات بین المللی و بیانیه آلما آتا در زمینه به رسمیت شناختن صلح منطقه ای برای دو کشور در سال 1991 تأکید کرده بودند.

2-دیپلماسی غرب باعث مقداری عقب نشینی از سوی روسیه هم شده است زیرا روسیه هنگامی می تواند از وضعیت فعلی استفاده کند که معادلات موجود سست و غیر روشن باشد.

تمامی این ها باعث شده است ارمنستان به تنوع بخشی در روابط خود روی آورد و این امر باعث کاهش وابستگی آن به روسیه شده است. در این راستا گام اخیر ایروان در پیوستن به دیوان کیفری بین الملل هم راهبردی است که از طریق آن به دنبال تحقق امنیت برای خود از طریق ابزارهای نفوذ و بازدارندگی بین المللی می باشد.

تحقق دستاورد از موضع قدرت

با در نظر گرفتن پیچیدگی های این منطقه و تداوم بی اعتمادی میان دو کشور، در نتیجه پیش از رسیدن به توافقی در خصوص صلح چه بسا ضروری باشد که قدرت های غربی موضع خود در خصوص مخالفت با هجوم روسیه و آذربایجان به ثبات این منطقه را تقویت کنند. چنین امری نیازمند فشاری بیشتر علیه تهدیدها به انجام چنین حمله ای و حمایت سیاسی بیشتر برای ترسیم مرزها میان ارمنستان و آذربایجان است. بر همین اساس نگرش غربی ها در تقدم صلح بر امنیت باعث دست کم گرفتن نفوذ روسیه بر آذربایجان است و به نوعی مشروعیت بخشی ضمنی به خشونت از سوی باکو در مدیریت این نزاع می باشد که منجر به تقویت نفوذ روسیه جنوب قفقاز خواهد شد.

در این زمینه هدف گذاری غرب باید در ابتدا رسیدن به توافق عدم حمله میان آذربایجان و ارمنستان باشد و سپس فقط در صورت اعتماد سازی میان دو کشور گام به سوی توافق صلح همه جانبه بردارند زیرا اگر دیپلماسی هنر تحقق راه حل های ممکن باشد، این راهبرد دقیقا همان راه حل ممکن است.