صنعت فیلم‌سازی در عربستان سعودی؛ چالش‌های مهاجران آسیایی

فیلمی که در این روزها سروصدای بسیاری در فضای مجازی کشورهای عرب‌زبان به پا کرده، «حیات الماعز» (در فارسی زندگی بزی و در انگلیسی The Goat Life) است. این فیلم که ساخته کشور هند با مشارکت شرکت ویژوال رومنس امریکا است، زندگی یک جوان هندی را به نمایش می‌گذارد که برای پیدا کردن شغل و درامد راهی عربستان شده و در آن‌جا با قوانین کفالت – و به بیان دیگر، بردگی – مواجه می‌شود. این فیلم که نقدی هنرمندانه از زندگی اسف‌بار کارگران خارجی در عربستان و امیدهای ناامیدشده‌ی آن‌هاست، توسط بلسی (Blessy)، کارگردان خوشنام هندی، ساخته شده است.

این فیلم که ساخت آن حدود پنج سال به درازا کشیده، برای اولین بار در ماه مارس 2024 در هند به نمایش درآمده و پس از آن در جولای 2024 (مرداد 1403) در پلتفرم نتفلیکس به اکران عمومی درآمده و در معرض دید مخاطبان جهانی قرار گرفت. فیلم مذکور توانست در مدت کوتاهی بیش از 30 میلیون بازدید را به نام خود ثبت کند. «حیات الماعز» وضعیت نظام کفالت و ظلم رایج در آن را به تصویر کشیده است؛ نظامی که در کشورهای عربی خلیج فارس رواج بسیاری داشته و همچنان نیز برخی اَشکال آن در این کشورها اعمال می‌شود؛ البته در سال‌های اخیر به دلیل فشار نهادهای حقوق بشری، بسیاری از این کشورها مجبور به لغو و یا اصلاح قانون کفالت شده‌اند. عربستان نیز پس از فشارهای بسیار مجبور به جرح و تعدیل این قانون شد اما همچنان وضعیت کارگران مهاجر در این کشور بغرنج است[1]. این شکل از تعامل با کارگران مهاجر که شبیه به برده‌داری است، با تصویری که دولت سعودی تلاش داشته تا از خود به عنوان یک کشور مدرن و در مسیر حقیقی توسعه نشان دهد، در تعارض کامل قرار دارد.

داستان این فیلم الهام‌گرفته از رمان هندی و با سبک رئالیستی با همین نام است که در آن، زندگی یک جوان هندی به نام «نجیب» روایت شده؛ جوانی که نماینده جامعه فقیر هند در دهه 90 میلادی است و برای بهبود زندگی خود به عربستان مهاجرت می‌کند تا شغلی یافته و درآمد مناسبی کسب کند. این رمان برای اولین بار در سال 2008 در ایالت کرالا در جنوب هند و به همان زبان مالایالام (زبان مخصوص ایالت جنوبی کرالا) منتشر شد و با محبوبیت بسیاری مواجه گشت. چرا که به خوبی روایت‌گر رنج حدود دو میلیون کرالایی‌ بود که در کشورهای جنوبی خلیج فارس مشغول کار و زندگی بوده‌اند.

در این فیلم، نجیب به امید کسب ثروت در عربستان، مادر و همسر باردارش را در هند رها می‌‌کند و عازم سفر می‌شود. مصائب وی از بدو ورود به فرودگاه عربستان با مشکل عدم وجود زبان و فهم مشترک آغاز می‌شود؛ اما رنج اصلی نجیب آن‌جایی است که برای کار به زمینی زراعی برده می‌شود، مکانی که نه جایی برای ماندن است و نه چیزی برای خوردن و آشامیدن وجود دارد. نجیب به مرور متوجه می‌شود که کاملا به بردگی و اسارت کفیل خود درآمده، چرا که فقط از مقدار اندک غذا و آبی که او برایش می‌فرستد می‌تواند استفاده کند، فقط با اذن او اجازه نظافت داشته، و حتی از تماس با خانواده‌اش منع شده است. او پس از مدتی مقاومت، ناچار به تسلیم در برابر این وضعیت می‌شود و پس از سه سال اسفبار، گویی هویت انسانی خود را از دست داده و خود را یکی از همان گوسفندان و بزهایی می‌بیند که هر روز را با آن‌ها سپری می‌کند؛ از غذا و آب آن‌ها می‌خورد و حتی حرف زدن و فکر کردن را نیز از یاد برده است. در نهایت او پس از مدتی تصمیم می‌گیرد به هر شکلی که شده از این رنج هرروزه بگریزد و پس از طی مسیری پر فراز و نشیب بالاخره می‌تواند از سرزمین عربستان بگریزد و به زادگاه خودش باز گردد.

این فیلم، با به تصویر کشیدن واقعیت خشنی که پیش روی کارگران مهاجر قرار دارد، تلاش‌های چند ساله محمد بن‌سلمان و ترکی آل‌الشیخ رئیس اداره سرگرمی سعودی در ارائه تصویری متمدن و روشن از عربستان را به چالش کشیده و هزینه‌های میلیارد دلاری آن‌ها در ورزش و هنر و موسیقی و سرگرمی برای پاک کردن سابقه حقوق بشری این کشور را زیر سوال برد. در سال‌های اخیر و به‌ویژه پس از بازگشایی سینما در عربستان در سال 2018 – بعد از 35 سال ممنوعیت فعالیت – چند فیلم توسط فیلم‌سازان سعودی تولید شدند که هر یک تلاش داشته‌اند به نحوی جامعه سعودی را رو به جلو و در مسیر ترقی تصویر کنند؛ فیلم‌های نظیر «المرشحة المثالیه» (کاندیدای مثال‌زدنی) و «نوره[2]» که اولین فیلم سعودی اکران شده در جشنواره فیلم کن (2024) بوده است.

حواشی و بازتاب‌ها

فیلم حیات الماعز یک ماه پس از انتشار بر روی نتفلیکس و زمانی که زیرنویس‌های عربی به این فیلم هندی‌زبان افزوده شد، مورد توجه مخاطبان عرب‌زبان خلیج فارس قرار گرفت و طبیعتا واکنش‌ها و جنجال‌های بسیاری را از سوی سعودی‌ها برانگیخت؛ البته واکنش هایی که بخش عمده آن سازماندهی شده توسط ذباب الکترونیکی بن‌سلمان بوده و تلاش می‌کنند چهره عربستان را از اتهامات وارد شده توسط این فیلم تبرئه کنند.

بخشی از انتقادات سعودی‌ها سازندگان فیلم را نشانه گرفته و آن‌ها را متهم به تلاش برای مخدوش کردن چهره «خادم الحرمین الشریفین» کردند. این حملات مجازی حتی گریبان بازیگران خلیجی آن را هم گرفته است. محمد طالب البلوشی، که در نقش کفیل و اربابی ظالم ایفای نقش کرده و از قضا نیز بسیار خوش درخشیده و توانسته نظر مخاطبان را به خود جلب کند، هنرمندی عمانی است. او پس از نقش‌آفرینی در این فیلم، مورد هجمه اکانت‌های مجازی که به نظر می‌رسد عمدتا سعودی و اماراتی هستند قرار گرفته‌ است. در این میان، بسیاری از حساب‌های نفرت‌پراکن، اقدام به دامن زدن به اختلافات میان مردم عمان و عربستان کردند، هر چند در مقابل نیز افراد بسیاری بر اتحاد میان دو ملت و اشتراکات فرهنگی میان خود تاکید کرده و این سخنان تفرقه‌افکنانه را حربه دشمن برای انشقاق میان ملت‌های عرب دانستند. علاوه بر این، عاکف نجم، بازیگر اردنی است که در این فیلم ایفای نقش کرده و او نیز با موجی از خشم کاربران سعودی مواجه شده است. برخی انتقادات سعودی نیز متوجه اماراتی‌ها بوده؛ چرا که برخی شایعات مدعی فیلمبرداری بخش‌هایی از این فیلم در امارات بودند، مضاف بر اینکه پخش این فیلم در امارات برخلاف سایر همسایگان خلیجی‌اش ممنوع نشده است.

در این راستا باید توجه داشت این فیلم با وجود حواشی بسیاری که ایجاد کرد و موج انتقاداتی که روانه سینمای هند شد، در حصار حوزه هنری و اجتماعی-فرهنگی باقی ماند و تا کنون واکنشی سیاسی را برنیانگیخته است. در واقع با توجه به تعاملات تجاری و فرهنگی گسترده و روابط راهبردی میان هند و عربستان، در کنار جمعیت کثیر هندی‌تباران ساکن در پادشاهی سعودی، هیچ یک از طرفین تمایل ندارند که دامنه این نزاع‌های مجازی به ساحت سیاسی و دیپلماتیک نیز وارد شود. شاید بتوان گفت از همین رو است که به جای دولت هند و حتی دست‌اندرکاران امریکایی این فیلم، بازیگران و عوامل خلیجی آن هدف انتقادات واقع شدند.

دولت سعودی و چالش کارگران مهاجر

دولت عربستان اقدامات بسیاری برای تبرئه خود و کمتر دیده شدن این فیلم انجام داده است؛ از جمله اینکه سینماهایی در مصر که متعلق به مالکان سعودی بودند، از اکران این فیلم جلوگیری کردند؛ البته این مسئله خود باعث اقبال بیشتر مردم برای تماشای آن شد. شبکه العربیه نیز تلاش کرد تا پاسخی غیرمستقیم به این فیلم بدهد. این شبکه سعودی در گزارشی به ماجرای بیماری قلبی یک راننده هندی در عربستان پرداخته که جراحی قلب باز به صورت رایگان انجام شده و کفیل وی تعامل و برخورد خوبی با او داشته است؛ به طوری که مرد هندی اعلام کرده قصد ندارد پس از درمان به کشورش بازگردد[3]. العربیه همچنین در گزارش دیگری، به استناد نتیجه افکارسنجی یک وب‌سایت آلمانی، اعلام کرد که عربستان در رده‌بندی بهترین کشورها برای کارگران مهاجر، پس از دانمارک رتبه دوم را داراست[4].

اما دولت عربستان در مسیر مبارزه با این اثر، به چند دلیل به نتیجه‌ی مورد نظر خود دست نیافت. اول اینکه تولیدکننده این فیلم سینمای هند بوده است که با عربستان ارتباط خوبی دارد و آل‌سعود نتوانسته دشمنی‌های سیاسی را محرک ساخت این فیلم عنوان کرده و بر اختلافات سیاسی سوار شود. دلیل دیگر اینکه عربستان حتی نتوانست از حربه توهین به اسلام و مسلمانان برای ایجاد موج اعتراض به این فیلم استفاده کند، چرا که شخصیت‌های مسلمان و دلسوزی نیز در این فیلم حضور موثر دارند. از سویی نیز مردم مصر در دیده شدن و استقبال از این فیلم نقش بسزایی داشتند، چرا که این فیلم را ضربه‌ای ناغافل از سوی هند برای ترکی آل‌الشیخ قلمداد می‌کنند، کسی که در تلاش بود با تولید فیلمی بر ضد مصری‌ها، به نوعی خشم قدیمی خود را ابراز کند. لازم به ذکر است داستان جدال آل‌الشیخ با مردم مصر به حضور ناموفق وی در ورزش این کشور و مالکیت باشگال فوتبال الاهلی برمی‌گردد؛ حضوری که در سال 2017 با ناکامی وی و اعتراضات شدید هواداران مصری برای همیشه پایان یافت.

این تلاش‌های دولت سعودی برای تبرئه خود در حالی است که طبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر در فوریه 2024، دو شرکت استخدام کارگران در این کشور حدود 700 میلیون دلار به 21هزار کارگر از فیلیپین، نپال، بنگلادش و پاکستان بدهکار است و این بدهی چند سال است که پرداخت نشده است[5]. علاوه بر این، کارگران خارجی در کشورهای خلیج فارس شامل عربستان، در معرض شرایط بسیار سخت کاری در گرمای شدید هستند و مقامات این کشورها به این کارگران به چشم کالایی یکبار مصرف نگاه می‌کنند و دغدغه سلامتی آن‌ها را ندارند[6].

در مجموع باید گفت پخش جهانی این فیلم تحرکات بسیاری را در فضای مجازی و به‌ویژه میان کاربران عرب‌زبان و کارگران مهاجر آسیایی ایجاد کرده و بار دیگر موضوع نظام کفالت که یکی از مسائل پرچالش و دردسرافرین برای دولت سعودی بوده است را بر سر زبان‌ها آورده است. در حالی که اکانت‌های همسو با دولت سعودی در تلاش برای سرپوش گذاشتن بر همراهی بسیاری از مردم با این فیلم هستند و حتی اقدام به ایجاد تجمعاتی متشکل از کارگران مهاجر حاضر در عربستان در رد این فیلم کرده‌اند، اما سازمان‌های حقوق بشری از جمله سازمان اروپایی-سعودی حقوق بشر، همچنان دولت سعودی را در بحث قوانین مربوط به کارگران خارجی قصر و مجرم می‌دانند. باید دید آیا موج فشارهای افکار عمومی می‌تواند موجب الغای کامل نظام کفالت در عربستان سعودی شده و حقوق کارگران مهاجر را به آن‌ها بازگرداند؟

[1] https://www.ecdhr.org/the-kafala-system-in-saudi-arabia/

[2] https://syaaq.com/33540/تلاش-سینمای-عربستان-برای-جهانیشدن؛-ح/

[3] https://x.com/AlArabiya_KSA/status/1828091131441168589?t=VHoe5GYt4ASoZBqLrw_3BA&s=09

[4] https://x.com/AlArabiya_KSA/status/1828090142080356779?t=GncZaKfybkrCnQEckvx-Rg&s=09

[5] https://www.hrw.org/news/2024/02/29/saudi-arabia-migrant-workers-long-overdue-wages-risk

[6] https://www.hrw.org/news/2023/12/18/gulf-states-treat-migrant-workforce-disposable