دیپلماسی فرهنگی هند با تکیه بر میراث فرهنگی و باستان شناسی

این متن برگرفته از یادداشتی به قلم الکساندر کوزمنچوک و کنستانتین خاویر منتشر شده در مرکز پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در دهلی‌نو است.

از مالدیو تا میانمار و از ویتنام تا اندونزی، ادعای هند مبنی بر برخورداری از قدرت تمدنی، محرک تلاش‌های این کشور برای حفاظت از سایت‌های میراث فرهنگی در خارج از مرزهایش شده است.

در سال ۲۰۲۰، خبر کشف یک شیوا لینگام ۱۱۰۰ ساله در ویتنام در سراسر هند پیچید؛ این نماد که تجسمی از خدای هندو، شیوا است، در افکار عمومی به عنوان نشانه‌ ای از گستره نفوذ جهانی هند مورد استقبال قرار گرفت. همزمان با انتشار این خبر در شبکه‌های اجتماعی، وزیر امور خارجه هند، اس. جایشانکار، این کشف را «تأییدی دوباره بر پیوندهای تمدنی» میان هند و جنوب شرق آسیا دانست. او همچنین این یافته را به عنوان «نمونه‌ای برجسته از مشارکت توسعه فرهنگی هند» توصیف کرد و آن را شاهدی بر جایگاه هند به عنوان یک دولت تمدنی معرفی نمود. این کشف در جریان عملیات مرمت معبدی که پس از سال ۲۰۱۷ توسط پروژه باستان ‌شناسی هند(زیر نظر وزارت فرهنگ) انجام می‌شد، رخ داد.

پروژه باستان شناسی هند در ویتنام بخشی از تلاش‌های رو به رشد دولت هند برای مشارکت در پروژه‌های حفاظت از میراث فرهنگی در خارج از کشور است. علاوه بر این گروه،وزارت خارجه هند نیز از طریق اعطای کمک‌های مالی و سایر حمایت‌های اقتصادی، با همکاری دیگر شرکای اجرایی، از ابتکارات مشابه پشتیبانی می‌کند. در سال ۲۰۲۰ میلادی، وزارت امورخارجه هند یک بخش اختصاصی در اداره کل مشارکت توسعه‌  ایجاد کرد که به طور ویژه مسئولیت «حفاظت و مرمت معابد در جنوب شرق آسیا، حفظ نقاشی‌های دیواری، امور موزه‌شناسی، مطالعات شمایل‌ نگاری، کاوش‌های باستان‌ شناسی و مستند سازی دیجیتال سایت‌های میراث فرهنگی» را بر عهده دارد. به عنوان نمونه‌، اخیرا نخست‌ وزیر هند نارندرا مودی و رئیس‌ جمهور اندونزی، پرابوو سوبیانتو، به طور مشترک اعلام کردند که هند به زودی از پروژه حفاظت مجموعه معابد پرامبانان در جنوب جاوا حمایت خواهد کرد.

در این یادداشت مروری خواهیم داشت بر ابتکارات اخیر هند در حوزه دیپلماسی فرهنگی، به ویژه در زمینه باستان‌ شناسی و حفاظت از میراث فرهنگی. ابتدا اهمیت این فعالیت‌ها را در هند، در مقایسه با تلاش سایر کشورها برای بهره‌گیری از حفاظت میراث به عنوان ابزاری برای گسترش قدرت نرم، بررسی می‌کنیم. سپس، بر پایه شواهد منابع در اختیار عموم، ابتکارات هند از سال ۲۰۱۴ تاکنون را در کشورهای مختلف و حوزه‌های گوناگون ترسیم می‌نماییم. در پایان نیز به بررسی روندها و چالش‌های سیاستی پیش روی سرمایه‌گذاری رو به رشد هند در عرصه دیپلماسی میراث فراهنگی خواهیم پرداخت.

بازسازی هویتی و هویت بخشی در خارج

هندوستان سال‌هاست که در حوزه باستان‌شناسی و دیپلماسی فرهنگی فعالیت می‌کند؛ مشهورترین نمونه آن پروژه در آنگکور وات(کامبوج) در دهه ۱۹۸۰ است. تاکنون، این پروژه‌ها عمدتاً بر کشورهای جنوب شرق آسیا متمرکز بوده‌اند که مقامات هندی بارها بر سابقه طولانی اشتراک دین، زبان و فرهنگ با آنها از حدود سال ۲۰۰ قبل از میلاد تأکید کرده‌اند. در طول دهه‌ها، پروژه‌های دیگری نیز در کشورهایی که هند روابط فرهنگی نزدیکی با آنها دارد، مانند نپال، سریلانکا، مالدیو، بنگلادش، جزایر موریس و بحرین اجرا شده است. در برخی موارد، حمایت هند حتی به کشورهای مصر و آنگولا نیز رسیده است.

هند به عنوان یک قدرت رو به رشد و در حال ظهور با بزرگ‌ ترین جمعیت جهان و اقتصادی در حال توسعه، در حال گسترش منافع سیاست خارجی خود و یافتن راه‌های نوینی برای بروز و گسترش قدرت نرم است؛ از حوزه دریایی گرفته تا امنیت سایبری و فضایی، تا حفاظت از شهروندان خود در خارج و تلاش برای اصلاح سازمان ملل و دیگر نهادهای چند جانبه. ساختن یک روایت تاریخی و فرهنگی که هند را به عنوان یک دولت تمدنی معرفی کند، یکی از روش‌هایی است که مقامات این کشور برای ایفای نقش برجسته ‌تر، تأثیرگذارتر و قابل مشاهده‌تر در نظم جهانی به کار می‌برند.

این مسائل فقط تلاشی برای موجه سازی سیاست خارجی در داخل کشور نیست بلکه به ادراک هندی‌ها مبنی برکتبی مانند "فرارسیدن زمان ما" (نوشته آلیسا آیریس،پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات آسیای جنوب شرقی دانشگاه هاروارد) و توانسته است به هیجان ریاست دوره‌ای هند در گروه ۲۰ یا روز جهانی یوگا دامن بزند. همچنین صرفاً بازتاب ایدئولوژیکی از سیاست خارجی «ملی‌گرای هندو» نیست. حس هویت تاریخی، دینی و تمدنی هند از دیرباز، از دوره پیش از استقلال گرفته تا انتخاب نمادهای ملی و زبان نمادین به کاررفته توسط اولین نخست وزیر این کشور، جواهر لعل نهرو، در روایت‌های سیاست خارجی این کشور نقش داشته است.

همچنین در دهه گذشته، تلاش‌های باستان‌ شناسی و حفاظت از میراث فرهنگی و تاریخی هندو، نقش فزاینده‌ای در استراتژی سیاست خارجی هند ایفا کرده‌اند. برای شخص وزیر امور خارجه، جایشانکار، این ابتکارات ناشی از «حس فزاینده مسئولیت تاریخی و تمدنی» کشور است. از منظر سیاسی، ایده مکرر «پیوندهای تمدنی» با همسایگان هند برای مخاطبان داخلی مفید بوده است، به ویژه در انتخابات ۲۰۲۴ که غرور ملی و علاقه به سیاست خارجی در بالاترین سطح خود قرار داشت.

پیوندهای فرهنگی و تمدنی "سانسکریتی"، از سال ۲۰۱۵ یکی از پنج ستون سیاست خارجی دولت مودی بوده است. کشورهای هدف دیپلماسی فرهنگی نیز برای سیاست‌های «نگاه به شرق» و «همسایگی» هند اهمیت ویژه‌ای دارند. مقامات هندی به طور مکرر به تاریخ مشترک به عنوان نشانه‌ ای متمایز از شراکت هند با کشورهای جنوب شرق آسیا اشاره می‌کنند. به گفته وزیر امور خارجه پیشین،"آسه‌آن و هندوستان شرکای طبیعی هستند که پیوندهای جغرافیایی، تاریخی و تمدنی مشترک دارند".

دیپلماسی فرهنگی و ذیل آن باستان شناسی،می‌تواند یکی دیگر از عناصر مثبت و امید بخش در ابزارهای سیاست خارجی هند باشد. بر اساس مطالعه ای، حفاظت از میراث فرهنگی تاکنون روابط هند با جنوب شرق آسیا را با تأیید هویت‌های فرهنگی مشترک تقویت و روابط دیپلماتیک و حتی افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه، بهبود بخشیده است. این ابتکارات با هدف کمک به هند برای بیان هویت تمدنی خود و در عین حال غنی‌ شدن پیوندهای منطقه‌ ای و ارتقاء جایگاه هند به عنوان یک قدرت جهانی طراحی شده‌اند. این پیوندها می‌توانند به هند مزیت هایی مانند: شناسایی فرهنگی، رفاه اقتصادی، امنیت، کرامت و غرور ملی، و تعامل گسترده‌ تر در عرصه بین‌المللی ارائه دهند.