درگذشت رئیسی بر شراکت میان ایران و روسیه تأثیر می گذارد؟

نیکیتا سماجین کارشناس امور ایران در شورای امور خارجه روسیه این دیدگاه را دارد بعید است حادثه شهادت رئیس جمهور فقید ایران ابراهیم رئیسی مسیر سیاست خارجه ایران در سال های پیش رو از جمله روابط میان ایران و روسیه را تغییر دهد.

وی در مقاله ای در روزنامه روسی "موسکو تایمز" می نویسد رئیس جمهور در نظام سیاسی ایران دومین شخصیت قدرتمند پس از مقام رهبری در این کشور است و ایران کشوری دیکتاتوری نیست. در نتیجه هم سیاست داخلی و هم سیاست خارجی در این کشور را مجموعه ای از نهادها و اشخاص ترسیم می کنند. کما این که ماهیت روابط ایران و روسیه به گونه ای است که بسیار سخت است حتی مسئولین عالی رتبه تهران روند آن را تغییر دهند.

از سرسخت ترین حامیان روابط با روسیه

از نظر نویسنده این مقاله رئیسی و وزیر خارجه وی حسین امیرعبداللهیان -که وی نیز در همان حادثه به شهادت رسید- از سرسخت ترین هواداران گسترش روابط میان ایران و روسیه بودند و این موضوع یکی از اولویت های رئیسی از زمان آغاز ریاست جمهوری اش بود زیرا او در سال 2022 موسکو را یکی از اولین مقصدهای سفرهای خارجی خود انتخاب کرد.

اگرچه آن سفر منجر به توافقی راهبردی نشد اما گشایشی تاریخی را در روابط میان دو کشور در دوره رئیسی ایجاد کرد و این گشایش شامل توافقی به ارزش 40 میلیارد دلار برای غول سرمایه گذاری در زمینه گاز و شرکت دولتی "گازپروم" شد تا در بخش نفت و گاز ایران سرمایه گذاری داشته باشد. توافق دیگر در این راستا ساخت جاده ریلی رشت- آستارا بود که خط حمل و نقل میان شمال و جنوب را به پایان خواهد رساند و روسیه را متصل به خلیج فارس خواهد کرد. همچنین توافقی هم برای ایجاد منطقه آزاد تجاری میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه امضا گردید.

همکاری نظامی

با این حال بزرگترین ابتکار در روابط میان دو کشور در زمینه همکاری نظامی بوده است زیرا در نتیجه جنگ همه جانبه روسیه و اوکراین، ایران برای اولین بار در تاریخ خود شروع به صادرات سلاح به روسیه کرده است و از سویی دیگر ایرانی ها به سربازان روس روش های جنگی مدرن را آموزش دادند.

در مقابل ایران هواپیماهای نظامی آموزشی به دست آورد و به نظر می رسد به زودی مجموعه جنگنده های سو-35 را هم به دست خواهد آورد. اما همه اینها در نتیجه توجه ویژه رئیس جمهور ایران به روسیه نبوده است زیرا حمله روسیه به اوکراین و در نتجیه آن انزوای موسکو به عنوان عوامل دیگری بودند که نزدیکی میان ایران و روسیه تقویت کردند و این بدان معناست که نزدیکی میان دو کشور بازتاب دهنده واقعیت ژئوپولتیک جدیدی است که بر همین منوال با رئیس جمهور جدید ایران باقی خواهد ماند. با این حال تضمینی هم وجود ندارد که در سایه رئیس جمهور جدید در ایران به طور قطع روابط مستحکم باقی بماند زیرا با وجود مسائلی که برای شکوفایی در روابط میان دو کشور امید بخش هستند اما وضعیت روابط دو کشور همچنان از سطح ایده آل خود به دور است.

اقتصاد...بزرگترین معضل

مشکلات اقتصادی همچنان بزرگترین معضل هستند زیرا در سال 2022 حجم تبادل تجاری میان دو کشور به میزان 20% رشد داشت و به ارزش 4.9 میلیارد دلار رسید و این امید وجود داشت که سال بعد شاهد تداوم این تغییر مثبت باشد اما نتیجه غیر از این بود زیرا در سال 2023 حجم تبادل تجاری با کاهش 20% رو به رو بود و به 4 میلیارد دلار رسید. اگر نگاهی به ساختار صادرات روسیه به ایران داشته باشیم، چنین اتفاقی باعث شگفتی نخواهد بود زیرا 80% از صادرات این کشور به ایران شامل غلات است و کاهش صادرات در سال 2023 در نتیجه کاهش خرید غلات روسیه توسط ایران بوده است.

به رغم روابط مستحکم میان دو کشور اما کالاها و خدمات روسیه تقریبا نفوذی در بازار ایران ندارند. مشکلاتی که باعث ایجاد مانع در فعالیت بازرگانی روسیه می شوند معروف می باشند زیرا این مشکلات عبارت از عدم وجود مکانیزمی فعال برای پرداخت هزینه ها و مشکلات لجستیک است. ممکن است سیستم بانکی ایران و روسیه روی کاغذ دارای تکامل باشند اما تاکنون سامانه قابل استفاده ای برای پرداخت هزینه ها وجود ندارد و گزینه های موجود هم هزینه های سنگینی دارند. البته در حال حاضر رسیدگی به حل مشکلات مرتبط با خدمات لجستیک از سوی دو کشور در حال انجام است.

در زمینه صادرات ایران به روسیه اوضاع اندکی بهتر است زیرا در سال 2023 ارزش صادرات به موسکو 16% رشد داشت و به 1.29 میلیارد دلار رسید. همچنین ساختار صادرات ایران در حال تغییر است زیرا میزان صادرات محصولات کشاورزی در حال کاهش است اما نیمی از این صادرات با فروش کالاهای صنعتی مانند مصالح و مواد شیمیایی جایگزین شده است و به عبارتی دیگر کالاهای ایرانی جدیدی در حال رسیدن به بازار روسیه هستند.

اما از نظر عملی توافقنامه های دولتی میان دو کشور شاهد تغییر بزرگی نیست زیرا برای نمونه به رغم سرمایه گذاری های میلیاردی شرکت گازپروم در ایران اما از نظر عملی پیشرفت زیادی حاصل نشده است کما این که اقدامات جاده ریلی رشت- آستارا هم آغاز نگردیده است. البته همکاری های نظامی مستثنی هستند زیرا ایران پهپادها و تجهیزات نظامی دیگری را به روسیه صادر می کند. همچنین ایران برای روسیه نقشی دیگر را هم دارد و آن مرتبط با مشروعیت بخشی و اعطای جایگاهی بین المللی به موسکو است زیرا تا پیش از جنگ با اوکراین کشورهای عمده ای در همایش ها و برنامه های روسیه حضور می یافتند اما با کاهش حضور این کشورها، ایرانی ها میهمانان با ارزشی برای روسیه شدند و از سویی دیگر سرمایه گذاران روس هم به طور منظم به تهران سفر می کنند.

به طور کل روابط ایران و روسیه دارای خاستگاهی است که از درگذشت رئیس جمهور ایران تأثیر نمی پذیرد و آن ناامیدی دو کشور از غرب است و همین امر همکاری ها میان موسکو و تهران را تبدیل به موضوعی حتمی می کند و باعث می شود درگذشت رئیس جمهور در ایران صرفا یک حادثه در برابر اهمیت و سرونشت روابط و همکاری ها میان دو کشور باشد.