توجه ویژه حکومت‌های خلیج فارس به رشد رتبه جهانی دانشگاه‌ها

نشریه Times Higher Education (THE) در تازه‌ترین رتبه‌بندی دانشگاه‌های برتر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا برای سال 2025، دانشگاه نفت و معادن ملک فهد سعودی و دانشگاه ابوظبی امارات را در رتبه‌های اول و دوم قرار داده است. همچنین تقریبا همه 10 دانشگاه برتر منطقه، از کشورهای حاشیه خلیج فارس – عمدتاً عربستان و امارات – هستند.

این هفته‌نامه انگلیسی، در کنار [1]QS و شانگهای، جزو سه مرجع سرشناس رتبه‌بندی علمی جهان شناخته می‌شوند که هرکدام شاخص‌ها و معیارهای خود را دارند. بیشتر رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها برپایه چند معیار اصلی مانند کیفیت آموزش، تحقیق علمی، تأثیر دانشگاه در سطح جهانی، همکاری بین‌المللی و تعداد دانشجویان و اعضای هیئت علمی تنظیم می‌شوند.

با این حال، اگرچه این معیارها در ظاهر عینی به نظر می‌رسند، اما روش‌های جمع‌آوری و تفسیر داده‌ها مصون از اشتباه و انتقاد نیست. به‌عنوان مثال، معیارهای تحقیق علمی بر اساس تعداد مقالات منتشرشده و تعداد ارجاعات به آن‌ها تعیین می‌شود که ممکن است تنها فعالیت‌های تحقیقاتی سنتی را نشان دهد و لزوماً کیفیت یا تأثیر واقعی آن‌ها را منعکس نکند. به هر حال، ارتقاء سطح دانشگاه‌ها برپایه معیارهای مذکور، یکی از اهداف مهم دولت‌های شورای همکاری خلیج فارس در سال‌های اخیر بوده و همین حمایت دولتی و بودجه‌های کلان، در کنار برنامه‌ها و رشته‌های به‌روز جهانی و تسهیلاتی مانند اعطای اقامت به نخبگان و... عملاً باعث جذابیت این دانشگاه‌ها برای بسیاری از دانشجویان و به ویژه استادان برتر از سراسر جهان شده است؛ همچنان که تعداد زیادی از دانشگاه‌های جهانی معتبر نیز در این منطقه تأسیس گردید.

دولت امارات ماه سپتامبر گذشته، «دانشگاه ملی دبی» را با بودجه اولیه 1.23 میلیارد دلاری بنیان‌ نهاد و درصدد است طی یک دهه آینده، آن‌را به فهرست 50 دانشگاه نوپای جهان برساند[2]. این چشم‌انداز باعث شده تا امارات میزبان بیش از 34 هزار دانشجوی خارجی باشد، درحالی که شمار دانشجویان اماراتی که در خارج تحصیل می‌کنند، به 7.7 هزار نفر می‌رسد[3]. در مقیاس بزرگ‌تر نیز، تعداد کل دانشجویان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بالغ بر 2.2 میلیون دانشجو است که 6.2 درصد آنها (حدود 136 هزار نفر) برای تحصیل در دانشگاه‌های غربی بورسیه شده‌اند.

تا پیش از این، رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های خلیج فارس عملکرد ضعیفی را نسبت به دانشگاه‌های بزرگ غربی و آسیایی نشان می‌داد و در میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، تنها چند دانشگاه اسلامی خاص سعودی، محل جذب هزاران دانشجو از سراسر جهان اسلام بودند؛ به عنوان نمونه، 85% از دانشجویان دانشگاه اسلامی مدینه را دانشجویان خارجی تشکیل می‌دهند. همچنین حدود 7 هزار دانشجوی خارجی؛ معادل 14% ظرفیت دانشگاه امام محمد بن سعود به خارجیان اختصاص داشت. این دانشگاه‌ها با حمایت مالی و بودجه اختصاصی و سنگین دولتی، فعالیت‌های گسترده‌ای برای جذب دانشجوی خارجی داشته‌اند که البته خروجی‌های آن تا همین چند سال پیش، انبوه سلفی‌های عمدتا وهابی بودند که در جای‌جای جهان به ترویج و گسترش این ایدئولوژی می‌پرداختند.

با فشار غربی‌ها برای بازنگری کشورهای حاشیه خلیج فارس در متون درسی و رویکرد جدید حکومت سعودی، رشته‌ها، منابع و مواد درسی تاحدود زیادی تغییر کرد و این دانشگاه‌ها نیز با رشته‌ها و دانشکده‌هایی در زمینه علوم غیر دینی، مانند اقتصاد، پزشکی، مهندسی و...[4]  وارد فاز جدیدی از فعالیت برای جذب دانشجو شده‌اند.

اما طی دو دهه گذشته و همزمان با حرکت این کشورها به سوی مظاهر مدرنیسم، تغییرات قابل توجهی در رویکرد و نگاه این کشورها به حوزه علوم و تحقیقات به وجود آمد و در پرتو آن نیز، برخی از دانشگاه‌های خلیج فارس به کسب رتبه در رنکینگ جهانی علاقه‌مند شده و به این سو گام برداشتند و بعضی دانشگاه‌ها نیز توانستند رتبه‌های قابل قبولی ثبت کنند. با این وجود، ارتقاء و بعضا جهش رتبه دانشگاه‌های شورای همکاری همواره با تردیدهایی از سوی مراکز علمی و پژوهشی غربی همراه بوده است.

گزارش‌های متعددی در این راستا فاش کرده‌اند که دانشگاه‌های سعودی به حیله‌هایی مانند کلاهبرداری آکادمیک و خرید پژوهش و پژوهشگران متوسل می‌شوند تا رتبه‌های خود را در سطح منطقه و جهان ارتقاء دهند. در واقع، دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی برتر سعودی پژوهشگران ارشد بین‌المللی را تشویق می‌کنند که انتساب پژوهشی خود را تغییر داده و به نام دانشگاه‌های عربستان ثبت کنند و یا پژوهش‌هایی برای این کشور انجام دهند. سعودی‌ها برای دستیابی به این هدف حتی پول‌های هنگفتی نیز پرداخته‌اند.

یکی از این گزارش‌ها، مربوط به مؤسسه اروپایی «سیریس آکادمیک[5]» (SIRIS Academic) مستقر در بارسلونا است که از الگوهای وابستگی پژوهشگران پراستنادی پرده برداشته که بین سال‌های 2014 تا 2022، وابستگی اولیه‌شان به مؤسسات سعودی بوده است.

از آنجایی که افراد حاضر در فهرست پژوهشگران پراستناد جهان می‌توانند به دو مؤسسه علمی وابستگی داشته باشند، در سال 2023 تعداد 76 پژوهشگر در این فهرست به یکی از مؤسسات سعودی وابسته بودند که نسبت به 109 پژوهشگر در سال 2022، کاهش چشمگیری نشان می‌داد. همچنین از 109 پژوهشگری که سال 2022 وابستگی اولیه‌شان به یکی از مؤسسات سعودی بوده است، تنها 44 نفر همچنان وابستگی اولیه به این مؤسسات را حفظ کرده‌اند؛ روندی که سیریس آکادمیک از آن به عنوان بزرگ‌ترین کاهش تعداد پژوهشگر در 10 سال گذشته یاد کرده است.

اما نکته قابل توجه اینکه این کاهش آمار پس از انتشار گسترده گزارش‌های تشکیک کننده در صحت آمارهای ارائه شده از سوی سعودی و اتهام به این کشور مبنی بر پرداخت پول در برابر تهیه متون عملی رخ داده است.

با این حال، اراده و تلاش دانشگاه‌های خلیج فارس بویژه عربستان، قطر و امارات برای تعامل و ارتقاء رتبه علمی دانشگاه‌ها در سطح جهانی را میتوان زمینه‌ای مناسب برای تبادل علمی میان ایران و این کشورها دانست که میتواند موجب برقراری روابط آکادمیک میان اساتید و نخبگان و در نتیجه افزایش سطح تعاملات علمی و به تبع آن فرهنگی شده و زمینه همکاری‌های غیرسیاسی را ایجاد کند. موضوعی که در صورت گسترش و تثبیت علاوه بر منافع فرهنگی در تنش‌زدایی‌ از ژئوپلیتیک ملتهب منطقه نیز موثر خواهد بود.

[1] Quacquarelli Symonds

[2] https://khaleej.online/JAmxqB

[3] https://24.ae/article/60723/86/

[4] https://units.imamu.edu.sa/colleges/Economics/profile/Pages/default.aspx

[5] https://www.sirisacademic.com/blog/the-affiliation-game-of-saudi-arabian-higher-education-research-institutions