تلاش روسیه برای حفظ نفوذ در کشورهای اروپایی

مقدمه

جنگ در اوکراین گروهی از کشورهای اروپایی "میانه" را بیش از هر زمان دیگری آسیب پذیر و ناامن کرده است. این کشورها – ارمنستان، بوسنی و هرزگوین، گرجستان، مولداوی و صربستان – خود را در چیزی می‌بینند که ما آن را «قوس بی‌ثباتی» بین روسیه و اتحادیه اروپا می‌دانیم. این مقاله، همکاری بین دو محقق از کارنگی اروپا و یکی از مرکز کارنگی روسیه اوراسیا در برلین، اولین مقاله از چهار موردی است که به مسائل پیش روی این دولت‌های بین‌المللی می‌پردازد. این مقاله به بررسی چگونگی تلاش روسیه برای حفظ نفوذ و اهرم فشار در آنها، ضعف‌هایی که می‌خواهد از آنها بهره‌برداری کند، و روایت‌های متغیری که برای جلب وفاداری رای‌دهندگان نوسان و بازدارندگی غرب استفاده می‌کند، می‌پردازد. سه نشریه بعدی با جزئیات بیشتری به وضعیت ارمنستان، بوسنی و هرزگوین و مولداوی خواهند پرداخت.

از سال 2022، اتحادیه اروپا و ایالات متحده منابع سیاسی و اقتصادی قابل توجهی را برای حمایت از این دولت‌های بین‌المللی به کار گرفته‌اند. اتحادیه اروپا روند گسترش خود را که از سال 2013 متوقف شده بود، آغاز کرد و به مولداوی، اوکراین و (به طور مشروط) گرجستان وضعیت نامزدی داد - چیزی که کمی بیش از دو سال پیش غیرقابل تصور بود. این هیئت نمایندگی اتحادیه اروپا در ارمنستان (EUMA) را برای نظارت بر مرزها راه اندازی کرده است که اولین ماموریت از این قبیل در کشوری است که عضو سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه است. مولداوی از وابستگی خود به گاز روسیه رها شده است.

این که این کشورها چه مسیری را طی می کنند تا حد زیادی با تحولات خارج از کنترل آنها - به ویژه، روند جنگ در اوکراین و بحث های پیچیده درون اتحادیه اروپا در مورد آینده پروژه اروپایی تعیین می شود. اگر روسیه حتی تا حدی در جنگ تجاوزکارانه خود در اوکراین موفق باشد، بی‌ثباتی یا اقدام نظامی علیه سایر همسایگانش را نمی‌توان رد کرد. در مقابل، موفقیت نظامی اوکراین در برابر روسیه و مسیر سریع الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا، چشم‌انداز اروپایی سایر کشورها را افزایش می‌دهد. جغرافیا مهم است. کشورهای بالکان غربی توسط کشورهای اتحادیه اروپا احاطه شده‌اند، که لزوماً جاه‌طلبی‌های سیاسی روسیه را در آنجا محدود می‌کند - حتی در شرایطی که سرخوردگی از اتحادیه اروپا به دلیل سرعت آهسته گسترش به روسیه اهرم فشار می‌دهد. همین را نمی توان در مورد مولداوی گفت، هنوز هم برای گرجستان و ارمنستان. مرزهای گرجستان با روسیه و درگیری های سه دهه ای بر سر آبخازیا و اوستیای جنوبی که در سال 2008 توسط مسکو به عنوان مستقل شناخته شد، آن را در برابر هرگونه تغییر در جنگ روسیه با اوکراین آسیب پذیر می کند. احتمالاً همین احساس آسیب‌پذیری است که باعث نزدیکی نرم دولت رویای گرجستان با روسیه در بسیاری از مسائل از سال 2022 شده است.

در خارج از اوکراین، چشمگیرترین تغییر نگرش روسیه نسبت به جمهوری‌های پسا شوروی از سال 2022 در ارمنستان بوده است. در سی سال گذشته، نگرانی های امنیتی ارمنستان بر آذربایجان و آینده منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی و جمعیت ارمنی آن متمرکز بوده است. اتحاد نظامی با روسیه ابتدا در سال 1996 ایجاد شد و سپس در سال 2010 تمدید و تمدید شد به عنوان بهترین تضمین برای امنیت ارمنستان و همچنین وضعیت موجود در اطراف قره باغ که از زمان آتش بس در سال 1994 به نفع ارمنستان بود. لشکرکشی پیروزمندانه آذربایجان در سال 2020 و به دنبال آن جنگ در اوکراین، اتحاد ارمنستان و روسیه را تحت فشار قرار داد. پس از تهاجم نظامی آذربایجان به ارمنستان در سپتامبر 2022، ارمنستان تلاش کرد مفاد امنیتی سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه را فعال کند. نه روسیه که با آذربایجان نیز روابط قوی دارد و نه هیچ یک از اعضای دیگر سازمان پیمان امنیت جمعی به کمک ارمنستان نیامدند. از آن زمان، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان علناً عملکرد سازمان امنیت جمعی را زیر سوال برد.

احساسات ضد روسی در ارمنستان پس از اینکه نیروهای حافظ صلح روسی در قره باغ کوهستانی کنار ایستادند و به نیروهای آذربایجان اجازه دادند تا منطقه مورد مناقشه را  در سپتامبر 2023 با زور به طور کامل تصرف کنند، بیشتر شد. این شرایطی است که روابط ارمنستان و روسیه به سرعت تیره شده و دولت پاشینیان به غرب چشم دوخته است. ارمنستان اکنون برای تضمین امنیت خود به شرکای دیگری فراتر از روسیه روی آورده است. این به معنای تهیه سلاح از فرانسه و هند است. پذیرش ماموریت نظارت بر مرزهای غیرنظامی اتحادیه اروپا، در جنوب ارمنستان در برابر مخالفت های آذربایجان؛ 35 و میزبانی یک تمرین آموزشی نظامی (عمدتا نمادین) ایالات متحده در سپتامبر 2023. همزمان، ارمنستان به دنبال تقویت روابط خود با گرجستان است. راهی برای نزدیک شدن به اتحادیه اروپا و افزایش تجارت از طریق دریای سیاه با کشورهای اتحادیه اروپا.

منافع اقتصادی

اتحادیه اروپا می تواند ادعا کند که یکی از موفق ترین پروژه های اقتصادی در تاریخ است. تقریباً همه کشورهایی که به آن پیوستند، مرفه‌تر شدند و این کشش اقتصادی همچنان کشورهای همسایه را برای پیوستن به اتحادیه جذب می‌کند. این امر روسیه را در مضیقه قرار می دهد و به این معنی است که زمینش به همسایگانش اساساً بر پول تمرکز نمی کند. سرمایه گذاری مستقیم خارجی روسیه در همه این کشورها در مقایسه با مبالغی که اتحادیه اروپا و کشورهای دیگر مانند چین و ترکیه برای پروژه های بزرگ صنعتی و زیرساختی هزینه می کنند، بسیار ناچیز است.

لفاظی‌های پوتین در مورد تأثیر توافقنامه انجمن مولداوی و اتحادیه اروپا نمونه ای است. به گفته رهبر روسیه، «کالاهای مولداوی تقریباً جایگاه سنتی خود را در روسیه از دست داده اند و جای پایی در بازارهای دیگر به دست نیاورده اند». اما به تشریح روشی که مسکو پیام خود را برای کشورهای همسایه ارائه می دهد کمک می کند: مزایای همکاری با روسیه ممکن است اساسی تر به نظر برسد، اما درک آنها آسان تر است. چه میوه مولداوی باشد، چه کنیاک ارمنستان یا صنعت گردشگری گرجستان، همسایگان روسیه بهتر است مشتریان روسی کمتر مرفه اما کمتر انتخاب کننده را حفظ کنند، زیرا آنها هیچ شانسی برای موفقیت در اتحادیه اروپا ندارند. اساساً، مسکو تلاش می کند تا جوامع اروپای شرقی را متقاعد کند که برای دستیابی به رفاه در سیستم غربی به اندازه کافی خوب نیستند. گاز با تخفیف مدت‌هاست که روسیه از آن برای اعمال نفوذ استفاده می‌کرده است. از سال 2021، مولداوی 100 درصد به گاز روسیه متکی بود.37 این کشور در سال 2022 پس از کاهش شدید عرضه توسط روسیه و همچنین کاهش صادرات برق اوکراین، دچار بحران انرژی شد. امروز مولداوی به طور کامل خود را از گاز روسیه کنار گذاشته است و واردات برق از همسایگان اروپایی خود در غرب را افزایش می دهد.

نتیجه‌گیری

حمله ناگوار روسیه به اوکراین ضربه سختی به توانایی های نظامی و اقتصادی  این کشور وارد کرده است. تعدادی از کشورهایی که عضو اتحادیه اروپا و ناتو نیستند و در سال های قبل از جنگ به نظر می رسید برای همیشه در منطقه خاکستری بین روسیه و غرب باقی بمانند، ناگهان در موقعیت بسیار بهتری برای پیشرفت در مسیر قرار گرفتند. ادغام یورو-آتلانتیک و تقویت همکاری با اتحادیه اروپا و ایالات متحده. با این حال، موانع بسیاری باقی مانده است، از جمله اصل اتفاق آرا در تصمیم گیری اتحادیه اروپا، که همچنان می تواند چشم انداز الحاق کشورهای نامزد را کند یا متوقف کند. در کشوری مانند ارمنستان، که دولت آن آرزوی همسویی نزدیکتر با غرب را دارد، کشورهای اروپایی با مشکل فوری تری روبرو هستند: چگونه به دولتی که به شدت به گاز و گندم روسیه متکی است و به عنوان یکی از اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا کمک کنند. - از پیگیری توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اروپا محروم است.

جذابیت کرملین هرگز صرفاً به مسائل مالی یا نظامی محدود نشده است. رویارویی عمیق این کشور با غرب، مسکو را به ایجاد پیام های پیچیده تر و جامع تر در تلاش برای ارائه دیدگاه خود به عنوان جایگزینی مناسب برای نظم بین المللی تحت رهبری غرب سوق داده است. روسیه در استفاده از درگیری‌های محلی، سرمایه‌گذاری بر تنش‌های موجود و جلب حمایت بخش‌های ناراضی جامعه خوب است. پیام‌های منفی در مورد غرب در آن بخش‌ها، بویژه در میان مؤمنان مسیحی ارتدوکس، که خود را طرفدار «ارزش‌های سنتی» می‌دانند و نسبت به ارزش‌های لیبرال ترویج شده در کشورهای غربی بدبین هستند، شنیده می‌شود. روسیه همچنین از اقشار محروم اقتصادی مانند کشاورزان روستایی و کارگران مهاجر که فوراً مزایای اقتصادی آشکاری از ادغام اروپا نمی بینند و بیشتر به فروش محصولات خود به روسیه عادت دارند تا کشورهای اتحادیه اروپا یا در آنجا کار می کنند.