تبعات اجتماعی ورود پرشمار زنان به بازار کار عربستان

توانمندسازی زنان و ترمیم نگاه دیگر جوامع به جایگاه زن در عربستان که همواره به چشم شهروند درجه دوم به آن نگریسته می‌شده، یکی از مباحث عمده برنامه اصلاحات کلان فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سعودی است که به عنوان چشم‌انداز 2030 شناخته می شود. در این راستا و همزمان با تلاش برای جذب سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی صنایع جدید، مشارکت زنان در نیروی کار این کشور نیز روندی فزاینده داشته است. داده‌های هیئت آمار سعودی نشان می‌دهد درحالیکه نرخ مشارکت زنان در بازار کار عربستان در سال 2015 تنها 16.4% بوده، در سه ماهه دوم سال جاری به 35.8 درصد رسیده، که این عدد 5.8%  فراتر از هدف‌گذاری انجام شده برای این مدت می‌باشد.

سابقه ادغام نیروی کار زن عربستانی در خارج از بخش‌های آموزش و بهداشت، که از دهه 1960 مرسوم بود، در ابتدا روندی کند داشت زیرا نگرانی محافظه‌کاران مذهبی از غربی‌شدن جامعه عدم تمایل  کارفرمایان را به همراه داشت تا جایی که دیکته‌های دولت نیز پذیرش بالایی نداشت و عواملی مانند اعراف و سنت‌های جامعه قبائلی و مخالفت رهبران مذهبی، همانند یک سد در برابر این روند عمل می‌کردند.

نخستین تغییر عمده یک دهه پیش رخ داد؛ زمانی که دولت سیاستی را به اجرا گذاشت که سال 2006 تصویب شده بود و به زنان اجازه می‌داد در فروشگاه‌های لباس زیر زنانه و لوازم آرایشی کار کنند. این روند به تدریج گسترش یافت و فرصتی در اختیار زنان قرار داد تا مشاغل دیگر را نیز تجربه کنند.

در ابتدا بسیاری از کسب‌وکارها و شرکت‌ها از پذیرش نیروی کار زن خودداری می‌کردند و زنان برای کار نیاز به اجازه پدر یا شوهر داشتند. وزارت کار در سال 2017 با ارائه یارانه و آموزش‌های رایگان برای زنان شاغل در شرکت‌هایی مانند تاکسی اینترنتی Uber سعی در حل این مشکلات داشت. همچنین، دولت با معرفی برنامه «قُرّه»، به زنان شاغل مبلغ 800 ریال سعودی (213 دلار) در ماه به ازای هر فرزند زیر 6 سال پرداخت می‌کرد تا به زنان کمک کند تا میان مسئولیت‌های کاری و خانوادگی تعادل برقرار کنند. برنامه دیگری به نام «برنامه وصول» نیز برای پوشش 80 درصد هزینه‌های حمل‌ونقل زنان شاغل در بخش خصوصی ارائه شد. در ژوئن 2018، ممنوعیت رانندگی زنان لغو شد و سپس در سال 2019، تصمیمی اتخاذ شد که سفر زنان بالای 21 سال به خارج از کشور بدون نیاز به اجازه مردان میسر شود.

نرخ مشارکت زنان عربستانی در نیروی کار این کشور به دلایل پیش گفته، طی چندین دهه پایین‌ترین نرخ در جهان بود. به عنوان نمونه سال 2018، نسبت زنان عربستانی شاغل یا کارجو به کل جمعیت زنان این کشور 19.7 درصد بود. این رقم حتی در مقایسه با آمارهای میانگین بسیار پایین منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نسبت به بقیه جهان در حوزه زنان و بازار کار، کارنامه به شدت ضعیفی به شمار می‌‌آمد.

به نوشته Brooking این وضعیت اما تنها طی دو سال 2019 و 2020 و به دنبال اقدامات جدید دولت سعودی، روندی جهشی پیدا کرد و از 20% در اواخر 2018 به 33% در اواخر 2020 افزایش یافت. این بدین معناست که سهم زن عربستانی در بازار کار به رقم باورنکردنی 64% رسید[1].

با این حال و با وجود این پیشرفت، موانع ساختاری ریشه‌دار و مقاومت اجتماعی همچنان پابرجاست. سهم زنان هنوز عمدتاً در مراقبت و آموزش -بخش‌هایی که در سیاست‌های ملی‌سازی اولویت دارند- متمرکز است که مشارکت اقتصادی گسترده‌تر آن‌ها را محدود می‌کند. همچنین با وجود طرح‌های حمایتی مانند وصول و قره، سیاست‌های ملی‌سازی عربستان، اغلب زنان را به سمت موقعیت‌های کم‌درآمد سوق می‌دهد، در حالی که بخش دولتی پردرآمد و تحت سلطه‌ی مردان نسبتاً محفوظ باقی مانده است. زنان نمایندگان محدودی در زمینه‌های پرسود مانند انرژی، بانکداری و مالی و همچنین علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات دارند[2].

از سوی دیگر، اختلاف دستمزدها همچنان پابرجاست: زنان در بخش خصوصی با وجود ساعات کاری مشابه، ۴۲ درصد کم‌تر از همتایان مرد خود درآمد دارند. این تفاوت حاکی از تعصبات ریشه‌دار و چالش‌های گسترده‌تری است که زنان هنگام مذاکره در مورد دستمزد برابر و دستیابی به مسیرهای شغلی رقابتی‌تر با آن مواجه هستند[3].

پیامدهای ورود گسترده زنان عربستان به بازار کار

آزادی‌هایی که در پرتو اشتغال ارائه شد، باعث شکل‌گیری نسلی جوان از زنان شد که دیگر خود را ناتوان‌تر از مردان نمی‌بینند. با این وجود و در حالی که افزایش تعداد زنان در بازار کار برای اقتصاد عربستان مثبت بوده است، تغییرات پر شتابی که این پدیده اجتماعی به همراه داشته، پرسش‌هایی در مورد تحول در نقش‌های جنسیتی برانگیخته و در میان عناصر محافظه‌کارتر جامعه تنش برانگیز شده است.

به طور سنتی در عربستان سعودی، انتظارها بر این است که تنها مرد مسئول تأمین هزینه‌های خانه باشد. اما بسیاری از زنان در حال حاضر به اندازه و یا حتی بیشتر از شوهران خود درآمد دارند؛ همچنانکه میزان و حد مشارکت زنان در موضوع کمک به خانواده همچنان حل نشده باقی مانده است.

از سوی دیگر و به گفته برخی جامعه شناسان، استقلال مالی زن، میتواند یکی از عوامل مهم در افزایش طلاق در 15 سال گذشته و کاهش نرخ زاد و ولد به شمار آید، چرا که تعداد بیشتری از زنان، پیشرفت شغلی را به تربیت فرزندان ترجیح می‌دهند. در همین ارتباط، هناء المعیبد، پژوهشگر همکار در مرکز مطالعات اسلامی ملک فیصل و مشاور برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در Chatham House با اشاره به اینکه بسیاری از افراد جامعه عربستان از این تغییر و تحولات مرتبط با اشتغال زنان ناخرسند هستند، می‌گوید، نرخ طلاق همچنان رو به افزایش است، و احتمالاً تعداد فرزندان به ازای هر زن کاهش خواهد یافت. بنابه آمارها، نرخ باروری در عربستان از 7.67 فرزند برای هر زن در سال 1964به 2.14 فرزند در سال 2021 رسید؛ که پایین‌ترین میزان در تاریخ کشور است؛ این روند اگرچه در سال جاری به 2.31 افزایش یافته اما پیش‌بینی شده تا سال 2040 به زیر 2 فرزند سقوط کند.

از سوی دیگر، به عقیده یک ناظر عینی که جامعه زنان شاغل عربستان را پس از تحولات اجتماعی مذکور مورد مشاهده و بررسی قرار داده است، بخشی از زنان عربستان به نوعی مجبور به ورود به فضای کار شده‌اند؛ اجباری که هم به دلیل فشارهای اقتصادی و اوضاع نابسامان درآمد خانواده‌ها ناشی شده و هم از فضاسازی رسانه‌ای که در صدد است اشتغال زنان را به عنوان نوعی ارزش در جامعه رواج دهد.

در واقع بر خلاف تصوری که به نظر می‌رسد همه دختران و زنان نسل جدید مشتاقانه به دنبال اشتغال و کسب درآمد هستند، این بانوان معتقدند که جامعه سنتی عربستان هنوز با مقوله اشتغال زنان، نامأنوس است. از همین رو دختران شاغل نیز امید چندانی به ازدواج ندارند، زیرا بر این باورند که مردان همچنان در تفکر سنتی خود، دختران خانه‌دار و غیرشاغل را ترجیح می‌دهند.

با این حال یک پژوهش[4] که در دانشگاه ملک فهد عربستان در سال ۲۰۱۰ انجام شده بود، معتقد است نگاه مردان نسل جدید که تحصیل‌کرده و مدرن هستند، نسبت به زنان شاغل مثبت تر از مردان نسل‌های قدیم‌تر و با تحصیلات پایین‌تر است. به طور کلی این پژوهش معتقد است به مرور زمان، دیدگاه عمومی مردان به اشتغال زنان بهتر و پذیراتر می‌شود. این تفاوت در دیدگاه میان نسل‌های قدیم و جدید، در میان جامعه شهری و روستایی نیز وجود دارد؛ هر چند شهرهای بزرگ مانند جده و ریاض با مقوله اشتغال زنان آشنا بوده و آن را پذیرفته اند، اما در مناطق روستایی و حاشیه‌ای که عمدتا محافظه‌کارتر و سنتی‌تر هستند، کار کردن زن آن هم در محیط مختلط، بیش از حد آزادانه و غیرقابل قبول است.

در مجموع ورود پرشتاب زنان به عرصه کار و اشتغال را باید از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد و این نکته را نیز مدنظر داشت که این آمار روزافزون تنها در طی کمتر از ۱۰ سال به وجود آمده و همین سرعت تحولات باعث شده نتوان جوانب مختلف و تبعات آن را به درستی مورد ارزیابی قرار داد. از سویی نیز دسترسی به جامعه عربستان برای بررسی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی این روند بسیار محدود است و گفتمان رسمی دولتی که درصدد است تصویر مدرنی از جامعه عربستان نشان دهد و در گزارش‌های خبری از زنان شاغل – حتی مشغولیتی مانند سبزی‌فروشی – تقدیر کرده و آنان را نمونه زن موفق سعودی می‌داند، مانع انتشار تحلیل‌ها و آمار و ارقام با رویکرد منفی  وانتقادی شده و خواهد شد.

[1] https://www.brookings.edu/articles/the-spectacular-surge-of-the-saudi-female-labor-force/

[2] https://amwaj.media/fa/article/saudi-women-at-work-progress-and-obstacles

[3] https://alnahda.org/blog/wp-content/uploads/2022/11/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D8%AE%D8%B5-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%81%D9%8A%D8%B0%D9%8A-%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D8%AA%D9%83%D8%A7%D9%81%D9%88%D9%94-2020.pdf

[4] Males' attitudes towards working females in Saudi Arabia | Emerald Insight