تأثیر جنگ میان روسیه و اوکراین بر جنوب قفقاز

جنگ روسیه و اوکراین و ائتلاف ها و نظم های منطقه ای و بین المللی ناشی از آن باعث شده است سه کشور تشکیل دهنده جنوب قفقاز یعنی آذربایجان، گرجستان و ارمنستان بازنگری بر روی افق های سیاست خارجی خود داشته باشند. موقعیت راهبردی این منطقه که پلی میان آسیا و اروپاست باعث شده است همزمان هم نعمت و هم مایه مشکلاتی برای کشورهای واقع در آن شود زیرا از سویی این کشورها توانستند به لطف دره های حفاظتی آن هویت خود را حفظ کرده و از کریدور تجاری آن استفاده کنند و از سویی دیگر موقعیت راهبردی آن باعث شده است میدانی برای رقابت میان ایران، ترکیه، روسیه و غرب بر سر آن باشد.

به صورت تاریخی هر بحران بزرگ بین المللی این منطقه را در مقابل چالش بزرگی قرار داده است و این موضوع باعث شده است دولت های محلی این منطقه از هوش و مهارت خود برای برتری یافتن بر این چالش ها استفاده کنند. یکی از این بحران ها جنگ میان روسیه و اوکراین در سال 2022 بوده است که به مثابه شوکی بود که این منطقه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی با آن رو به رو نشده است و آینده جنوب قفقاز را وابسته به چگونگی تحولات این درگیری وابسته می کند. بر همین اساس پس از تحریم ها و محدودیت های غرب علیه روسیه که باعث محدودیت تجارت میان این کشور و غرب شد، قفقاز به کریدور اصلی برای تداوم تجارت تبدیل گشت و جاده ها و راه های ریلی اندک این منطقه که باعث ارتباط روسیه با دنیای خارج می شوند، به یک باره دارای ارزشی برای نیروهای منطقه ای و بین المللی خارج از این منطقه شدند. در همین راستا کریدور زمینی که باعث ارتباط مستقیم روسیه با ترکیه از طریق گرجستان می شود، رونق گرفت و پیمانکاران چینی هم اکنون در حال ساخت تونلی در مرز گرجستان و روسیه برای کاهش ترافیک اتومبیل ها در این کریدور است.

دولت گرجستان از فرصت جنگ استفاده کرد و ناگهان این کشور 3.6 میلیون نفری برای غرب و روسیه دارای ارزش بالایی شد زیرا با نیاز روسیه به راه های لجستیک تفلیس غرب نگران بود این کشور از روند حمایت خود از غرب منحرف شود و به همین علت دو طرف امتیازاتی را به گرجستان دادند. در سال 2023 روسیه محدودیت های روادید و ممنوعیت پروازها میان خود و گرجستان را لغو کرد و اتحادیه اروپا هم گرجستان را به عضو نامزد رسمی در این اتحادیه ارتقا داد؛ به رغم اینکه تکمیل فرآیند الحاق آن به اتحادیه یاد شده همچنان بعید به نظر می رسد. در چنین وضعیتی ناشی از افزایش تأثیرگذاری از نظر اقتصادی دولت گرجستان هم اعتماد به نفس خود را به دست آورد و قانونی را تقدیم پارلمان کرد که باعث محدودیت نهادهای غیرتجاری مورد حمایت غرب در این کشور می شد و به رغم اعتراضات بروکسل و اعتراضات مردمی در تفلیس مجلس این کشور این مصوبه را به تصویب رسانید.

پس از تصویب این قانون دولت طی مناقصه ای توسعه یکی از بنادر خود را به یک شرکت چینی داد؛ این بندر واقع در دریای سیاه و انتخاب شریکی برای توسعه آن دارای اهمیت راهبردی است و گفته می شود عاملی برای تغییر قواعد بازی در عرصه تجارت این منطقه خواهد شد و این در حالی است در سال 2016 این پروژه به غربی ها داده شده بود اما اکنون به چین رسیده است و این حاکی از تغییر نگرش های راهبردی گرجستان است. از سویی دیگر در 25 مایلی همین بندر هم روسیه در حال ساخت تأسیساتی دریایی در آبخازیاست و از این طریق تلاش می کند بر روند تجارت در آنجا تأثیر بگذارد. از نظر سیاست داخلی هم به نظر می رسد حزب حاکم گرجستان در سایه چنددستگی اپوزیسیون این کشور بعید نباشد که در انتخابات اکتبر پیروز شود.

این تحولات بر آذربایجان کشور غنی در زمینه نفت و گاز تأثیر گذاشته است زیرا اروپا پس از تحریم گاز روسیه به گاز این کشور نیاز دارد و برای افزایش تجارت میان خود و آسیای مرکزی و چین تلاش کرده است به جای روسیه از طریق آذربایجان و گرجستان این کار را انجام دهد و از سویی دیگر روسیه هم به آذربایجان برای توسعه طرحی برای اتصال میان خود و ایران و هند نیاز دارد.

در راستای نیاز همگان به آذربایجان رهبر آن الهام علییف اقدام به باز پس گیری قره باغ کرد و در این راستا در سال 2024 نیروهای حافظ صلح روسیه به سود آذربایجان از این منطقه عقب کشیدند و نتوانستند از خشونت بیشتر جلوگیری کنند و آذربایجان تسلط خود بر این اراضی را تکمیل کرد و برای اولین بار در تاریخ خود توانست بر اراضی حاکمیتی خود تسلط یابد. در همین راستا با حمایت موسکو آذربایجان تلاش می کند بر کریدور اصلی تجاری که نخجوان را به ترکیه متصل می کند، تسلط یابد و این کریدور می تواند باعث اتصال روسیه و ترکیه هم شود.

روسیه با آذربایجان به حساب نفوذ خود در ارمنستان ائتلاف کرد. به همین خاطر یکی از موضوعات مطرح در ایروان خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی می باشد که رهبری آن برعهده روسیه است زیرا عضویت ارمنستان در آن باعث نشد تا از شکست در جنگ قره باغ و اشغال آن توسط آذربایجان جلوگیری شود. از سویی دیگر از نظر موسکو ارمنستان به طور بسیار وابسته به روسیه می باشد زیرا در محاصره ترکیه و آذربایجان است و ایران هم در هیچ حالتی نمی تواند جای روسیه را برای ایروان بگیرد و دولت پاشینیان نخست وزیر ارمنستان هم با فشار بسیاری به دلیل موضوع ترسیم مرزها با آذربایجان از سوی مردم این کشور مواجه است و مردم می خواهند پاشینیان تسلیم فشارهای باکو نشود.

جنگ در اوکراین باعث شد آذربایجان و گرجستان در سیاست خارجی خودشان واقع گرا تر شوند و ارمنستان هم همچنان در حال بازیابی خود پس از خسارت قره باغ است و ممکن است روند صلح ارمنستان برای ایجاد صلح دائمی با آذربایجان تغییر کند و انتخابات گرجستان هم در روند سیاست خارجی این کشور احتمالا تأثیر خواهد گذاشت. از سویی دیگر آذربایجان هم از نظر لجستیک و سیاست های انرژی به بازیگری اصلی تبدیل شده است و در حالیکه این منطقه شاهد ناآرامی های بسیار است مرحله پیش روی آن بر چگونگی روند جنگ در اوکراین متکی خواهد بود.