ساخت ملت «سنت‌گرا» در تقابل با غرب، از سال ۲۰۱۲ و بازگشت پرحاشیه پوتین به ریاست‌جمهوری، به محور اصلی ایدئولوژی اقتدارگرایانه روسیه تبدیل شده است. امروزه آیین ارتدوکس نقش مهمی در ایدئولوژی رسمی ایفا می‌کند و نخبگان عالی‌رتبه روسیه تلاش دارند تعهد دینی خود و حتی تا حدی تعصب مذهبی‌شان را به نمایش بگذارند.

در عین حال، گرچه طی دهه گذشته میزان دینداری در روسیه تا حدی افزایش یافته، این روند عمدتاً در سطح اعلامی باقی مانده است. شناسایی خود به عنوان فردی مذهبی و پیرو آیین ارتدوکس، به یک هنجار اجتماعی تبدیل شده است. این امر بیش از همه در نسل «شوروی» (افراد بالای ۶۰ سال) دیده می‌شود؛ نسلی که یک‌سوم از کسانی را تشکیل می‌دهد که خود را ارتدوکس می‌دانند. در میان جوان‌ترها، کمتر از نیمی خود را پیرو ارتدوکس می‌دانند و حدود ۴۰٪ اساساً خود را مذهبی نمی‌دانند.

جوانان روس نه تنها نسبت به مذهب بی‌تفاوت‌ترند، بلکه نسبت به کلیسای ارتدوکس روسیه نیز شک و تردید بیشتری دارند. در سطح کلی، اعتماد عمومی به کلیسا هنوز نسبتاً بالا است، اما روندی نزولی دارد.

در مقایسه با سایر کشورها، روسیه از نظر سطح دینداری در رده پایین‌تری قرار دارد. در میان ۹۲ کشوری که در آخرین موج نظرسنجی «ارزش‌های جهانی» شرکت داشتند، روسیه در بخش بالایی یک‌سوم پایینی جدول قرار گرفته است. ده سال پیش، وضعیت حتی ضعیف‌تر بود و میزان دینداری در سطح کشورهایی چون سکولارترین کشورهای اروپایی بود. از نظر میزان حضور در کلیسا، روسیه امروز هم‌تراز فنلاند و آلمان است.

در میان کشورهای ارتدوکس، روسیه از نظر دینداری در پایین‌ترین رتبه قرار دارد و نه تنها از کشورهای بسیار مذهبی مانند گرجستان، ارمنستان، یونان و رومانی عقب‌تر است، بلکه از کشورهای سکولارتر مانند اوکراین، بلغارستان و بلاروس نیز پایین‌تر قرار دارد.

با این حال، میزان اعتماد به کلیسا در روسیه از کشورهایی با سطح دینداری مشابه بالاتر است، در حالی‌که حضور در مراسم مذهبی بسیار کمتر است. این تناقض‌ها نشان‌دهنده ماهیت واقعی دینداری در روسیه است: دینداری‌ای عمدتاً اعلامی که بیشتر به عنوان عنصری از ایدئولوژی دولتی عمل می‌کند تا یک تمرین معنوی واقعی.

دینداری اعلامی: نخبگان، بازنشستگان و جوانان

ساخت ملت «سنت‌گرا» در تقابل با غرب، پس از بازگشت پوتین به ریاست‌جمهوری در ۲۰۱۲، و به‌ویژه پس از الحاق کریمه، که احساسات ضدغربی به بخش مرکزی ایدئولوژی رژیم تبدیل شد، به دستورکار اصلی اقتدارگرایی روسیه تبدیل شد. آیین ارتدوکس اکنون در ایدئولوژی رسمی دولت نقش عمده‌ای دارد و حضور رئیس‌جمهور در کلیسا، به بخش جدایی‌ناپذیر از مراسم تبلیغاتی تلویزیونی تبدیل شده است. نخبگان بوروکرات تلاش دارند پایبندی مذهبی خود را نشان دهند، و گاهی حتی نشانه‌هایی از تعصب دینی بروز می‌دهند. گروه‌های مطالعه دینی و سفرهای زیارتی جایگزین مراسم‌های همبستگی پیشین مانند تعطیلات مشترک اسکی در کورشول شده‌اند. ترویج ارتدوکس به‌عنوان «اعتراف هویتی» به افزایش دینداری اعلامی در میان مردم انجامیده، با این حال، روسیه همچنان یکی از غیرمذهبی‌ترین کشورهای جهان باقی مانده است.

طبق نظرسنجی مرکز لوادا، سهم افرادی که می‌گویند دین نقش بسیار یا نسبتاً مهمی در زندگی‌شان دارد، بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ حدود ۳۰ تا ۳۲ درصد بود، از ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ به ۳۴ درصد رسید، بین ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ به ۴۰ درصد افزایش یافت و در نظرسنجی سال ۲۰۲۴ به‌طور غیرمنتظره‌ای به ۵۳ درصد رسید؛ عددی که احتمالاً استثنا بوده، چرا که چنین جهش‌هایی در این شاخص نادر است.

بر اساس نظرسنجی مرکز FOM در آوریل امسال، ۶۱٪ روس‌ها خود را پیرو ارتدوکس معرفی کرده‌اند. این هویت مذهبی با سن رابطه مستقیمی دارد: در میان افراد ۱۸ تا ۳۰ سال، ۴۸٪ خود را ارتدوکس می‌دانند، در حالی که در میان افراد بالای ۶۰ سال، این رقم به ۶۹٪ می‌رسد، نسلی که در دوران شوروی جوان پیشگام یا عضو کمسومول بوده‌اند. از آنجا که ۲۹٪ نمونه نظرسنجی FOM را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند، این گروه تقریباً یک‌سوم از کل ارتدوکس‌های اعلامی را شامل می‌شود. در همان حال، ۳۷٪ از پاسخ‌گویان جوان اساساً خود را بی‌دین می‌دانند (در برابر ۲۴٪ در کل جمعیت).

در میان کسانی که خود را ارتدوکس معرفی کرده‌اند، تنها یک‌چهارم به طور منظم در آیین‌های کلیسا شرکت می‌کنند (که برابر با ۱۵٪ کل نمونه است). این افراد را می‌توان به نوعی ارتدوکس فعال دانست. شاخص «مشارکت در کلیسا» که شامل پنج معیار (حضور در کلیسا، شرکت در عشای ربانی، خواندن کتاب مقدس، دعا و روزه) است، نشان می‌دهد که ۲۴٪ از روس‌ها «دیندار کلیسایی» هستند (یعنی در یکی از این زمینه‌ها فعالیت مستمر دارند). این رقم نسبت به سال ۲۰۱۳، ۱۲ درصد افزایش داشته است. ۳۳٪ دیگر در رده «نیمه‌دیندار کلیسایی» قرار دارند، که مشابه سال ۲۰۱۳ است.

در نتیجه، ۵۷٪ از ارتدوکس‌ها تا حدی در آیین‌های کلیسایی شرکت دارند، که برابر با ۳۵٪ کل نمونه است. باقی افراد بیشتر «مسیحیان فرهنگی» هستند که دین را در زندگی روزمره خود به کار نمی‌برند. در سال ۲۰۱۳، ۴۵٪ خود را بخشی از کلیسا می‌دانستند. طی یک دهه ترویج رسمی ارتدوکس، برخی افزایش‌ها در رفتارهای دینی مشاهده شده، اما این افزایش‌ها اندک و بیشتر محدود به اعمال سبک‌تر بوده‌اند. امروزه ۳۰٪ اعلام می‌کنند که بیش از یکی‌دو بار در سال به کلیسا می‌روند، در حالی که این رقم در ۲۰۱۳ حدود ۲۶٪ بود. نسبت کسانی که بیش از یک بار در سال عشای ربانی می‌گیرند، از ۱۶٪ به ۱۹٪ رسیده است. تنها ۶٪ از پاسخ‌گویان تا حدی در طول روزه بزرگ (لِنت) روزه می‌گیرند و ۴٪ دیگر در روزه‌های دیگر. این ارقام از سال ۲۰۱۳ تقریباً تغییر نکرده‌اند.

در نتیجه، افزایش مشاهده‌شده در دینداری عمدتاً ناشی از شناسایی اعلامی به‌عنوان ارتدوکس یا مذهبی است، که به‌نظر می‌رسد بیشتر از روی هنجار اجتماعی جدید باشد تا باور واقعی. اما تغییرات واقعی در اعمال دینی در ده سال گذشته محدود بوده و تنها حدود ۳٪ از جمعیت را تحت تأثیر قرار داده است.

جوانان روس نه تنها تمایل بیشتری به بی‌دینی یا بی‌تفاوتی دینی دارند، بلکه نسبت به کلیسای ارتدوکس روسیه نیز شکاک‌ترند. به‌طور میانگین، ۶۲٪ از روس‌ها به کلیسا اعتماد دارند، در حالی که ۱۷٪ بی‌اعتمادند. در میان جوانان، این ارقام به ۵۳٪ اعتماد و ۲۴٪ بی‌اعتمادی تغییر می‌کند (براساس نظرسنجی FOM در آوریل).

اگرچه در سال‌های اخیر درصد اندکی بیشتر (۱۱–۱۲٪) گفته‌اند که نظرشان نسبت به کلیسا بهبود یافته تا بدتر شده (۸٪)، اما روند کلی اعتماد به کلیسا اندکی نزولی است: بین ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ سطح اعتماد ۶۴٪ بود، و از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ به ۶۱٪ کاهش یافته است. برداشت از تأثیر اجتماعی کلیسا نیز محتاطانه‌تر شده: در سال‌های ۲۰۱۵–۲۰۱۹، ۵۰٪ معتقد بودند کلیسا تأثیر مثبتی بر جامعه دارد، اما این رقم در سال‌های ۲۰۲۲–۲۰۲۵ به ۴۵٪ کاهش یافته است. در میان افراد ۱۸ تا ۴۵ سال، تنها ۳۶٪ تأثیر کلیسا را مثبت می‌دانند، در حالی که ۴۰٪ یا اثری نمی‌بینند یا آن را منفی می‌دانند.

پروتستان‌ها کمی بهتر، ارتدوکس‌ها بدترین

با وجود افزایش دینداری اعلامی، روسیه همچنان جزو غیرمذهبی‌ترین کشورها در جهان است.

در میان ۹۲ کشوری که در هفتمین موج نظرسنجی «ارزش‌های جهانی» (۲۰۱۷–۲۰۲۲) شرکت کردند، اگر کشورها را بر اساس دینداری به چهار گروه (هرکدام ۲۳ کشور) تقسیم کنیم، روسیه در میانه گروه سوم قرار می‌گیرد. گروه اول شامل کشورهایی است که ۸۸٪ تا ۹۹٪ مردمشان دین را بسیار یا نسبتاً مهم می‌دانند (عمدتاً کشورهای مسلمان مانند بنگلادش، اتیوپی، پاکستان، ایران، ترکیه و ... و البته گرجستان ارتدوکس نیز در این گروه است). گروه دوم با بیش از دوسوم جمعیت مذهبی، شامل برخی کشورهای مسلمان و برخی کشورهای کاتولیک مانند برزیل، مکزیک و لهستان و همچنین کشورهای ارتدوکس مثل رومانی و یونان است.

در گروه سوم که ۴۰٪ تا ۶۵٪ مردم دیندارند، کشورهایی با مسیحیان متنوع، کشورهای با ساختار دینی مختلط یا کشورهای مسلمان سکولارتر (مانند آذربایجان) و برخی کشورهای ارتدوکس چون بلغارستان و بلاروس دیده می‌شوند. روسیه نیز در این گروه قرار دارد. گروه چهارم، کم‌دیندارترین‌ها هستند: تنها ۱۳–۱۴٪ (در ژاپن و چین) تا ۳۸٪ (در آلمان) دین را مهم می‌دانند. این گروه بیشتر شامل کشورهای آسیای غیرمسلمان و کشورهای پروتستان اروپایی است.

حتی اگر پنج شاخص اصلی دینداری در نظرسنجی WVS (اهمیت دین، اعتماد به کلیسا، باور به خدا، دینداری خوداظهاری، و حضور در مراسم دینی) را در نظر بگیریم، روسیه در میانه گروه سوم قرار دارد. نسبت افرادی که دین را مهم می‌دانند از ۴۲٪ (در موج قبل) به ۴۹٪ رسیده است. با وجود این رشد، افزایش دینداری بیشتر در سطح اعلامی بوده است. مثلاً افزایش حضور در کلیسا کمتر از ۳٪ بوده. بر این اساس، روسیه تقریباً هم‌ردیف کشورهای بسیار سکولار مانند آلمان و فنلاند است.

در میان کشورهای عمدتاً ارتدوکس، روسیه کم‌دیندارترین است. مثلاً در گرجستان، ارمنستان، یونان، رومانی و قبرس، بین ۸۰ تا ۹۵٪ مردم دین را مهم می‌دانند؛ در حالی که در بلغارستان، اوکراین و بلاروس نیز این عدد ۵۴–۵۹٪ است. در مقابل، در روسیه تنها ۱۱٪ می‌گویند که ایمان دینی را باید به کودکان آموخت، پایین‌ترین رقم در میان کشورهای ارتدوکس، و کمتر از موج قبلی.

یکی از اختلافات چشم‌گیر در تعداد کسانی است که هرگز در مراسم کلیسا شرکت نمی‌کنند: در روسیه، این عدد ۱.۵ برابر بیشتر از بلاروس است. این در حالی‌ست که اعتماد به کلیسا در روسیه از بلغارستان و صربستان بالاتر است، ولی از اوکراین، یونان و قبرس پایین‌تر.

بنابراین، داده‌های مقایسه‌ای دو موج WVS، یافته‌های نظرسنجی‌های داخلی روسیه را تأیید می‌کند: با وجود یک دهه ترویج رسمی ارتدوکس به‌عنوان «دین ضدغرب»، روسیه همچنان یکی از غیرمذهبی‌ترین کشورها در جهان و غیرمذهبی‌ترین در میان ارتدوکس‌ها باقی مانده است. افزایش دینداری در دهه اخیر بیشتر در قالب هویت اعلامی رخ داده و روسیه را به کشورهای کاتولیک نزدیک کرده، نه پروتستان‌ها که پیش‌تر به آن‌ها شباهت داشت. در عین حال، سطح بالای اعتماد به کلیسا با میزان پایین مشارکت مذهبی در تضاد است، و حضور در کلیسا همچنان در سطح سکولارترین کشورهای اروپایی باقی مانده است.^[1]

[1] re-russia.net/en/analytics/0283