انتظارات بزرگ: آینده تنش زدایی ایران و عربستان/1

از زمانی که ایران و عربستان سعودی در مارس ۲۰۲۳ روابط خود را از سر گرفتند، دو رقیب سفیران خود را منصوب کرده‌اند، سفارتخانه‌ها را ایجاد کرده‌اند و بازدید‌های سطح ارشد را تبادل کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد پیشرفت‌های بیشتر در میان اختلاف نظر در مورد جنبه‌های مهم روابط دیپلماتیک احیا شده، متوقف شده است.

همکاری موقت امروز تهران و ریاض در پی یک دوره خصومت عمیق به وجود آمده است. اگر دو کشور بر اساس توافق سال ۲۰۲۳ کار نکنند، می‌توانند به دروان قبل که منجر به حوادث خطرناک مانند حمله سال ۲۰۱۹ به تأسیسات نفتی در عربستان سعودی می‌شود، بازگردند.

با وجود اختلافات، تهران و ریاض باید با همکاری در زمینه‌هایی مانند بهداشت، فرهنگ و محیط زیست، اعتماد بین خود را افزایش دهند. روابط بهتر می‌تواند تعامل اقتصادی بیشتر را تسهیل کند. عربستان سعودی ممکن است در ازای تغییر در سیاست‌های هسته‌ای و منطقه‌ای همکاری اقتصادی با ایران را بهبود ببخشد.

توافق بین ایران و عربستان سعودی که در مارس ۲۰۲۳ به دست آمد، یک جدول زمانی برای برقراری مجدد روابط دیپلماتیک تعیین کرد، اصول عدم دخالت متقابل و تمامیت ارضی طرفین را تأیید کرد و قول داد که زمینه‌های جدیدی را برای گسترش روابط کشف کند. اما بیش از یک سال بعد، به غیر از باز کردن سفارتخانه‌ها و تسهیل حج برای زائران ایرانی، طرفین برای گسترش روابط خود کم کاری کرده‌اند. پیشرفت نیاز به تضمین گام به گام دارد. اگر ریاض انتظار داشته باشد که تهران ابتدا روابط خود را با متحدان خاورمیانه‌ای خود قطع کند یا اگر ایران معتقد باشد که عربستان سعودی و متحدان عرب خلیج فارس به همکاری امنیتی خود با ایالات متحده پایان بدهند، نمی‌توان به گسترش روابط دست یافت.

مدت‌هاست که روابط میان ایران با اکثریت شیعه و عربستان سعودی با اکثریت سنی پیچیده بوده است. تهران و ریاض، رقیب‌های قدیمی هستند که برای هژمونی منطقه‌ای و رهبری اسلام با یکدیگر رقابت و تنش‌های فرقه‌ای را در سراسر خاورمیانه تشدید می‌کنند. آن‌ها در طرف‌های مخالف چندین جنگ منطقه‌ای از جمله در یمن بوده‌اند. آخرین شکاف در روابط دیپلماتیک این دو کشور در سال ۲۰۱۶ رخ داد، پس از اینکه عربستان سعودی یک روحانی شیعه، شیخ نمر النمر را اعدام کرد، گروهی سفارت عربستان در تهران را تسخیر کردند. تنش‌های این دو کشور پس از آن که ایالات متحده در سال ۲۰۱۹ کمپین «فشار حداکثری» علیه ایران را آغاز کرد، افزایش یافت. در اواخر همان سال حملات به زیرساخت‌های نفتی عربستان سعودی به تهران نسبت داده شد. اما در سال ۲۰۲۱، دو کشور گفتگوها با هدف کاهش تنش را آغاز کردند. در ۱۰ مارس ۲۰۲۳، با میانجیگری چین، آن‌ها موافقت کردند روابط دیپلماتیک را بازگردانند و برای تقویت روابط خود کار کنند.

در ماه‌های بعد، دو کشور سفارتخانه‌های خود را بازگشایی کردند، در چندین مبادلات سطح بالا شرکت کردند و شرایطی را که تحت آن مسلمانان ایرانی می‌توانستند به زیارت مکان‌های مقدس در عربستان سعودی بروند، گسترش دادند. اما پیشرفت در همین سطح متوقف شد. از منظر تهران، سعودی‌ها به وعده خود برای تقویت روابط اقتصادی عمل نکردند. به نظر ریاض، ایران برای محدود کردن حمایت از گروه‌های غیر دولتی در خاورمیانه، به ویژه در یمن، کم کاری کرده است.

ایران و عربستان سعودی باید همکاری را در حوزه‌هایی چون تجارت، تسهیل مبادلات دانشگاهی و بهبود گفت وگو بیشتر کنند. با این کار، اقدامات اعتماد سازی بیشتری می‌تواند دنبال شود. به عنوان مثال، عربستان سعودی و متحدانش باید ایران را در بحث در مورد امنیت منطقه‌ درگیر کنند. به عنوان اولین گام، تهران و ریاض باید یک شورای هماهنگی مشترک برای توسعه برنامه‌های خاص، با جدول زمانی مشخص و ایجاد کنند. این پروژه‌ها ممکن است شامل پروژه‌های آزمایشی اقتصادی چون سرمایه‌گذاری مشترک یا سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در ایران باشد. پیشرفت در این جبهه می‌تواند به نوبه خود امکان درک مثلثی را که شامل ایالات متحده می‌شود، باز کند که به سبب این درک مثلثی، ایران گسترش برنامه منطقه‌ای و برنامه هسته‌ای خود را در ازای معافیت‌های تحریم‌های ایالات متحده که به عربستان سعودی و سایر کشور‌های عربی خلیج فارس اجازه می‌دهد تا با اقتصاد ایران تجارت و سرمایه‌گذاری کنند، محدود می‌کند. تهران و ریاض باید از توافق سال 2023، نهایت استفاده را ببرند.

دیدگاه ریاض

عربستان سعودی توافق سال ۲۰۲۳ را برای آرام کردن تنش‌های خلیج فارس از طریق گفت وگو دنبال کرد، هدفی که در کنار اهداف داخلی رهبری عربستان سعودی که در چشم‌انداز سعودی ۲۰۳۰ گنجانده شده است، قرار دارد. این چشم‌انداز، که نیاز به یک محیط منطقه‌ای پایدار دارد، سرمایه‌گذاری خارجی، گردشگری و ادغام اقتصادی را تشویق می‌کند. از دیدگاه ریاض، توافق با تهران در مورد تغییر از استراتژی «فشار حداکثری» سازمان یافته ایالات متحده بر ایران به استرتژی «کنترل و مهار» ایران بود

عربستان سعودی مدت‌هاست که می‌گوید حمایت ایران از بازیگران مقاومت در عراق، سوریه، لبنان و به ویژه یمن امنیت خود و منطقه را تهدید می‌کند. برای کاهش نگرانی‌های خود، توافق سال ۲۰۲۳ شامل وعده‌های ایران برای تلاش برای بازداشتن انصارالله یمن از حمله بیشتر به عربستان سعودی و حرکت به سمت یک روند صلح درون یمنی بود. با این حال، تا به امروز، بیشتر شکایات ریاض در مورد تهران، از جمله آنچه که آن را به عنوان فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده ایران در منطقه می‌داند، هنوز مورد توجه قرار نگرفته است. حتی اگر دو کشور بتوانند بر این موانع غلبه کنند تا به هم نزدیک شوند، تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران همچنان مانع قابل توجهی برای همکاری اقتصادی بیشتر خواهد بود.